Parça veya iş başına göre ücret olarak da adlandırılan bu sistemde ücret işçinin meydana getirdiği parça başına veya belirli bir zaman dilimi içerisinde meydana getirdiği iş miktarına göre hesaplanmaktadır.
Zamana göre ücret sisteminin sakıncalarını ortadan kaldırmak üzere kabul edilmiş olan bu sistemde işçi becerisi ve çalışkanlığı ile orantılı olarak daha çok ücrete hak kazanacak, işveren ise yapılan iş kadar ücret ödeyecektir. Ancak işçiyi aşırı çalışmaya özendirmesi ve yıpratması bu sistemin en büyük sakıncasını oluşturmaktadır107. Ayrıca verime göre ücret sistemi yeterince işin işverence verilmemesi yüzünden ücretin zamana göre ücret sistemi çerçevesinde verilecek ücretin altına düşebilmesi sakıncasını da içermektedir. Bu sakıncayı bertaraf etmek amacıyla İş Kn. md. 24/bent II f.f de “ücretin parça başına veya iş tutarı üzerinden
ödenmesi kararlaştırılıp da işveren tarafından işçiye yapabileceği sayı ve tutardan az iş verildiği hallerde, aradaki ücret farkı zaman esasına göre ödenerek işçinin eksik aldığı ücret karşılanmazsa..” işçinin iş akdini haklı sebeple feshedebileceğini
hükme bağlamıştır. Yine B.K md 324/II bu sakıncayı önlemek amacıyla yeterli derecede iş göstermeyen işverene karşı işçinin, boş geçen saati veya günü için ücret isteme hakkının olduğunu belirtmiştir. 6098 sayılı B.K 411. maddede eski düzenlemeye paralel olarak işçinin parça başına veya götürü iş üstlendiği hallerde işverenin yeterli miktarda iş vermesinin zorunlu olduğu belirtildikten sonra ikinci fıkrada işverenin parça başına veya götürü iş sağlayamadığı hallerde ücreti zaman esasına göre ödemekle yükümlü olacağı belirtilmiştir. Aynı maddenin üçüncü fıkrasına göre ise işverenin parça, götürü yahut zaman esasına göre iş sağlayamaması durumunda işverenin temerrüdü hükümleri çerçevesinde zamana göre işgörme de ödeyeceği ücreti ödemekle yükümlü olacağı hükme bağlanmıştır. Bu sistemin sakıncalarını ortadan kaldıran bir diğer tedbir ise iş akdi ile çalışan ve iş kanunu kapsamına girmese dahi her türlü işçi için uygulanacak olan asgari ücrettir. Zira
107
parça başına çalışan işçiler bakımından da asgari ücret uygulama alanı bulacak ve bu miktarın altında ödeme yapılması mümkün olmayacaktır108.
Verime göre ücret sistemi akort ücret ve götürü ücret olmak üzere kendi içerisinde ikiye ayrılmaktadır.
1-Akort Ücret
Akort ücret yapılan işin sayısına,ağırlığına ya da uzunluğuna göre verilen ücrettir. Diğer bir deyimle işçinin ürettiği mal birimi veya işin miktarı ödenecek ücreti tayin edecektir109. Akort ücret parça başına hesaplanabileceği gibi büyüklük, uzunluk veya ağırlık gibi birimlere göre de hesaplanabilir.Akort ücretin büyüklük, uzunluk veya ağırlık birimlerine göre belirlenmesine “para akordu” adı verilmektedir. Dokuma işyerinde çalışan işçinin çıkardığı her bir parça için bir miktarın yahut maden işçisinin çıkardığı madenin ağırlığı için bir miktarın belirlendiği durumlar akort ücrete örnek olarak gösterilebilir110. Akort ücretin zaman esas alınarak hesaplandığı duruma ise “zaman akordu” adı verilmektedir. Bu sistemde normal bir işçinin işin ifası esnasında geçireceği birim zaman bulunur ve her bir birim zaman için para miktarı tespit edilir. İşçinin yaptığı işin miktarını karşılayan birim zaman sayısı toplamı para ile çarpılır ve hak ettiği ücret tespit edilir111. Akort ücretin belirli bir grup işçi için saptandığı “grup akordu” ise grubu oluşturan işçilerin tümünün çıkardığı iş miktarına göre ücret ödemesi yapılan akort ücret sistemidir. Ton veya vagon adedi üzerinden yapılan kömür çıkarma, yükleme yahut boşaltma işlemleri grup akorduna örnek gösterilebilir112.
108
Narmanlıoğlu, Ferdi İş, s.222; Centel, s.104.
109 Eyrenci/Taşkent/Ulucan, s.110; Centel, s.104. 110Çelik, s.134. 111Çelik, s.135; İzveren, s.135. 112 İzveren, s.135.
2-Götürü Ücret
Götürü ücret birim saptanmasının güç olduğu veya birbirine benzemeyen ve bu sebepten seri yapılması mümkün olmayan işlerde ve genellikle devamlılık arz etmeyip bir sürenin sonunda biten işlerde söz konusu olmaktadır. Esas itibarıyla yapılan işin sonucuna göre saptanan bir akort ücret şeklidir113. İnşaat işleri gibi az çok belirli bir süre içerisinde biten işlerde götürü ücret söz konusu olmaktadır114. B.K md. 313 de götürü ücret “ Ücret zaman itibarı ile olmayıp yapılan işe göre verildiği
takdirde..işçi muayyen veya gayrimuayyen bir zaman için alınmış veya çalışmış oldukça... buna parça üzerine hizmet veya götürü hizmet denir” anlatımına yer
vermiştir115. Götürü ücret ile akort ücret arasında uygulanacak yasa hükümleri ve hukuki nitelik bakımından herhangi bir farklılık bulunmamaktadır116.
D-Yüzde Usulüne Göre Ücret
Otel,lokanta,pansiyon, eğlence yerleri gibi bazı işyerlerinde çalışan işçilerin ücretleri yüzde usulü ile belirlenmektedir ve müşterilerden tahsil edilen yüzdeler işçilerin ücretlerinin tamamını yahut bir kısmını oluşturmaktadır. Bu çerçevede İş kn. md. 51 de “Otel, lokanta, eğlence yerleri ve benzeri yerler ile içki verilen ve
hemen orada yenilip içilmesi için çeşitli yiyecek satan yerlerde yüzde usulünün uygulandığı müesseselerde işveren tarafından servis karşılığı veya başka isimlerle müşterilerin hesap pusulalalarına yüzde eklenerek veya ayrı şekillerde alınan paralarla kendi isteği ile müşteri tarafından işverene bırakılan yahut da onun kontrolü altında toplanan paraları işveren işyerinde çalışan tüm işçilere eksiksiz olarak ödemek zorundadır.” düzenlemesi getirilmiştir. Ayrıca aynı maddenin ikinci
fıkrasına göre “İşveren veya işveren vekili yukarıda sözü edilen paraların kendisi
tarafından alındığında eksiksiz olarak işçilere dağıtıldığını belgelemekle yükümlüdür.” Söz konusu paraların o işyerinde çalışan işçiler arasında hangi esaslara
113Çelik, s.138.
114
Esener, s.174.
115
Anılan hükümlerde yer alan götürü iş deyimi mehaz kanun İsviçre B.K md 319/II,329 ve 331'deki akort işin çevirisidir ve bu yanlış çeviriden ötürü B.K md 313,322 ve 423'ün götürü ücrete ilişkin açıklamalarının esas alınmaması gerektiği ileri sürülmektedir.Bkz. Centel, s.106.
116