yaratacağını, B.K md.11/f.2’de yer alan genel kuraldan ayrılmayı gerektiren bir durum olmadığını ileri sürmektedir93.
B-Asgari Ücret
1-Asgari Ücretin Kapsamı ve Tanımı
İş Kn. md.39/f.1 uyarınca “İş sözleşmesi ile çalışan ve bu kanun kapsamında
olan veya olmayan her türlü işçinin ekonomik ve sosyal durumlarının düzenlenmesi için Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı'nca Asgari Ücret Tespit Komisyonu aracılığı ile ücretlerin asgari sınırları en geç iki yılda bir belirlenir.”
Anayasa md.55 de “ Devlet çalışanların yaptıkları işe uygun adaletli bir
ücret elde etmeleri ve diğer sosyal yardımlardan yararlanmaları için gerekli tedbirleri alır....Asgari ücretin tespitinde çalışanların geçim şartları ile ülkenin ekonomik durumu da göz önünde bulundurulur.” düzenlemesine yer verilmiştir.
“Çalışanların geçim şartları” ifadesi 3.10.2001 tarihli ve 4709 sayılı yasayla yapılan değişiklikle anayasanın anılan maddesine eklenmiştir. Bu değişiklikle asgari ücretin tespitinde asgari geçim koşullarının sağlanması şartı anayasal bir ilke halini almıştır.
1.8.2004 tarihli ve 25540 sayılı Asgari Ücret Yönetmeliği asgari ücrete ilişkin düzenlemeler içermektedir.Yönetmeliğin 4.md/bent d de asgari ücret “İşçilere
normal bir çalışma günü karşılığı olarak ödenen ve işçinin
gıda,konut,giyim,sağlık,ulaşım,kültür gibi zorunlu ihtiyaçlarını günün fiyatları üzerinden asgari düzeyde karşılamaya yetecek ücrettir.” şeklinde tanımlanmıştır.
Yapılan bu tanımdan asgari ücretin; normal bir çalışma günü karşılığı olma, zorunlu ihtiyaçları asgari düzeyde karşılama, işçinin doğrudan zorunlu ihtiyaçlarını esas alma ve ödenecek ücretin en alt sınırını oluşturma özelliklerine sahip olduğunu söylememiz mümkündür94. 4.md de yapılan tanımda yer verilen “işçiler”
93 Süzek, İş Hukuku, s.272, Narmanlıoğlu, Ferdi İş, s.154-155; Mollamahmutoğlu, s.320-321. 94
ibaresinden tek başına işçiyi değil, aile bireylerini de kapsayacak şekilde anlamak ve bu çerçevede yorum yapmak gerekmektedir95.
4857 sayılı İş Kanunu'nda yer alan düzenleme, 1475 sayılı İş Kanunu 33.md de yer verilen düzenlemeden farklı olarak iş akdi ile çalışan tüm işçilerin istisna olmaksızın asgari ücrete ilişkin düzenlemeden yararlanacağını öngörmüştür. Zira asgari ücret uygulaması işçilerin gelirlerinin belirli bir düzeyin altına düşmesini engelleme ve insan haysiyetine yaraşır bir uygulama sağlanması konusunda devlete düşen en önemli görevlerden birisidir. Asgari Ücret sadece İş Kanunu, Basın İş Kanunu ve Deniz İş Kanunu kapsamında olan işçiler için değil, Borçlar Kanunu'na tabi olarak çalışan işçiler bakımından da geçerli olacak, ödenecek ücret asgari ücretin altında olamayacaktır96.
2-Asgari Ücretin Tespitinde Göz Önünde Tutulacak Esaslar
Asgari Ücret Yönetmeliği'nin 6.md'si gereğince asgari ücret bütün işkollarını kapsayacak şekilde bir günlük ücret olarak saptanmaktadır. Bu saptama yapılırken felsefi inanç, din, mezhep, dil, ırk, cinsiyet, siyasal düşünce ve benzeri sebeplerle ayrım yapılamaz. İşkollarına veya bölgeye göre ayrım yapılmaksızın ülke düzeyinde asgari ücret saptaması yapılacaktır.
Asgari ücret günlük olarak belirlenirken aylık, haftalık, saat başına, parça başına veya yapılan iş tutarına göre ödeme yapıldığı hallerde gerekli ayarlamalar buna göre yapılacaktır.(Yön. md. 6) Buna göre birden çok işyerinde kısmi süreli olarak çalışan işçinin asgari ücreti de çalıştığı gün veya saatler oranında hesaplanacaktır97. Kısmi süreli çalışan işçinin alacağı asgari ücret çalıştığı zaman dikkate alınarak ay üzerinden hesap edilir. İşçi yarım gün ya da saat üzerinden
95 Çelik, s.152; Centel, s.186; Aksi görüşte Süzek, İş Hukuku, s.319; Ulusoy, s.103. 96 Süzek, İş Hukuku, s.317.
97 “...Günlük asgari ücret 7,5 saat çalışmanın karşılığı olduğuna göre, öncelikle 1 saate düşen bölümü bulunmalı, sonradan 4 saat karşılığı miktar belirlendikten sonra davacıya ödenen meblağla karşılaştırılarak aleyhe fark olduğu takdirde, bu fark baz alınarak eksik ödenen dönem için hesaplama yapılmalıdır.Günlük asgari ücret 7,5 saat çalışmanın karşılığı olduğu için kısmi çalışmaları günlük asgari ücretin baz alınarak sonuca gidilmesi hatalıdır.. 9. HD, 3.7.1996, E.9759, K.15333 ( İşveren, C.XXXV, Ocak 1997, S.4, s.17).
çalıştığı takdirde tam süreli asgari ücretle çalışan işçinin bir günlük çalışmasının karşılığı kısmi süreli çalışan işçinin çalıştığı saate bölünür ve 30 ile çarpılarak hakedeceği asgari ücret hesaplanmış olur98.
Asgari ücret işçilerin 16 yaşını doldurmuş olup olmadıklarına göre ayrı ayrı saptanacak ve iki farklı asgari ücret belirlenecektir.(Yön. md. 7)
3-Asgari Ücretin Saptanması
Komisyon; Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığın tespit edeceği üyelerden birinin başkanlığında; Bakanlık Çalışma Genel Müdürü veya yardımcısı, Bakanlık İş Sağlığı ve Güvenliği Genel Müdürü veya yardımcısı, Devlet İstatistik Enstitüsü Ekonomik İstatistikler Dairesi Başkanı veya yardımcısı, Hazine Müsteşarlığı temsilcisi, Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığından konu ile ilgili dairenin başkanı veya yetki vereceği bir görevli, bünyesinde en çok işçiyi bulunduran en üst işçi kuruluşunun değişik işkolları için seçeceği beş temsilci, bünyesinde en çok işvereni bulunduran işveren kuruluşunun değişik işkolları için seçeceği beş temsilciden kurulur.
Komisyon, Bakanlığın çağrısı üzerine toplanır ve Bakanlıkça hazırlanan gündeme göre çalışır.
Komisyon, en az on üyenin katılımı ile toplanır ve oylarının çoğunluğu ile karar verir. Karara katılmayan üye, isterse katılmama gerekçesini belirtir. Oyların eşitliği halinde, Başkanın bulunduğu taraf çoğunluğu sağlamış sayılır. Komisyonun her toplantıda aldığı kararlar karar defterine yazılır ve başkan ve üyelerce imzalanır. Komisyonun ücretin belirlenmesine ilişkin kararı kesindir. Bu kararın, toplanan bilgi ve belgelere göre hazırlanacak bir gerekçeye dayandırılması zorunludur.(Yön. md.8,
İş Kn. md.39/2)
98Meriç, Nedim: “Türk ve Alman Hukuku'nda Kısmi Süreli Çalışma”, Legal İHSGHD, Ekim-Kasım- Aralık 2005, S.8, s.1568.
Komisyonca belirlenen ücretler Resmi Gazete’de yayınlanmasıyla birlikte yayın tarihini takip eden ilk ay içerisinde yürürlük kazanır. (Yön.md.11, İş Kn.md 39/3) Yargıtay'a göre asgari ücrete ilişkin komisyon kararı gereğince ödenen ücret, sonradan o kararın iptal edilmesi halinde karardan yararlanan işçiler için kazanılmış hak teşkil etmez99.
4-Asgari Ücret Kararının Hukuki Sonucu
Asgari ücrete ilişkin olarak alınmış olan kararlar emredici hukuk kuralı niteliğindedir. Bu sebepten işçilere komisyonca belirlenen ücretlerden daha düşük ücret ödenmesi söz konusu olmayacaktır. İş akdine yahut toplu iş sözleşmesine, aksine hükümler konup, asgari ücretin altında ödeme yapılacağının kararlaştırılması mümkün değildir.(Yön. md. 12) Bu yükümlülüğe aykırı hareket eden işveren İ.K md.102/1 gereği para cezası ile cezalandırılacaktır. Bu durumda işçiye sözleşmede öngörülen ücretine ilaveten asgari ücret farkı ödenecek100 ve ihbar ve kıdem tazminatı da asgari ücrete göre hesaplanacaktır101.
Asgari ücretin ödenmesinde işverence işçiye ödenen ek ücretler ve sosyal yardımlar dikkate alınmaz102. İşçilere sağlanan sosyal yardımlar sebebiyle asgari ücretten herhangi bir indirim yapılamaz.(Yön. md.12/2)
İşyerinde toplu iş sözleşmesi zammı işçilere uygulanmış ancak daha sonra yasal asgari ücret yükselmişse ve işçiye ödenen ücret asgari ücretin üstünde ise; işçiler toplu iş sözleşmesi zammının yeni asgari ücrete eklenmesini isteyemezler103.
99 9. HD, 6.2.1968, E.1822, K.1418 (Çelik, s.154, dpn.61).
100Reisoğlu, Seza : “Toplu İş Sözleşmeleri Açısından Asgari Ücret”, Tühis, Kasım 1988, s.9; Yargıtay Hukuk Genel Kurulu’nun bu konuda vermiş olduğu karar için bkz. HGK.16.12.1972,E.1972/9-1313, K.1972/140. (Çenberci, s.568, md.34, Kr. No.17); Aynı yönde 9.HD. 19.10.1971, E.11344, K.130
(Çenberci, s.567, md.33, Kr. No.10).
101 9. HD, 18.12.1997, E.18159, K.21849 (Tekstil İşveren, Şubat 1998, s.16-17).
1029. HD, 18.2.1971, E.1028, K.2082 ve M. Kutal'ın incelemesi, İHU 1975, İş kn. 33, No.1. 103
III-ÜCRETİN BELİRLENMESİ YÖNTEMLERİ
A-Genel Olarak
Ücrete ilişkin iş mevzuatında ücretin belirlenme esasları konusunda değişik sistemler ve yöntemlere yer verilmektedir. Nitekim İş kanununda zamana, parça başına, akort, götürü ve yüzdeye göre ödenen ücrete, 818 sayılı Borçlar Kanunu ve 6098 sayılı Borçlar Kanunu’nda ise zamana göre ücret, parça başına ücret ve götürü iş ücretine yer verilmiştir.
Ücret tespit yöntemleri ücretlerin nasıl, hangi esaslara göre belirleneceği konusunda geliştirilmiş yolları ifade etmekte ve işyerlerinin gereklerine göre aynı zamanda birbirinin sakıncalarını gidermek amacı taşımaktadır. Her sistemin kendine göre avantajlı ve dezavantajlı yönleri bulunmaktadır ve işyerlerinin amaçlarına hizmet etmek için değişik şekillerde oluşturulmaktadır. Zamana göre ücret sisteminin sakıncalarını gidermek üzere satış ve devam primleri sistemi, verime göre ücretin sakıncalarını gidermek için ise kalite primleri sistemi oluşturulmuştur. Fiyat artışının ücret üzerindeki olumsuz etkisini en aza indirmek amacıyla eşel mobil sistemi, yenilikleri sağlamak amacıyla ise buluş primleri sistemi getirilmiştir104.
Her ne kadar birçok ücret sistemi uygulamada karşımıza çıksa da Borçlar Kanunu'nda ve İş Kanunu'nda ifade edilmiş olması ve uygulamada karmaşık ücret hesaplama yöntemlerinin temelini oluşturması nedeniyle yalnızca zamana göre ücret, verime göre ücret ve yüzde usulüne göre ücret sistemleri incelenecektir.