Vergisel ve Mali Faktörler

Tablo 15’te de görüldüğü gibi birinci faktör grubuna sırasıyla 4, 5, 6, 14, 25, 26 ve 31 numaralı değiĢkenlerin yükleme yaptıkları görülmektedir. Bu değiĢkenlerin ayrıntıları ise Tablo 16’da görülmektedir.

Tablo 16. 1 No’lu Faktöre Yükleme Yapan DeğiĢkenler

Vergi mükelleflerinin, “toplumdaki herkes vergi kaçırıyor” yönündeki düĢüncesi, vergi kaçırma eğilimini artırmaktadır.

Vergi sisteminin adaletsiz olduğu düĢünüldüğünde vergi kaçırma eğilimi yükselir.

Hissedilen vergi yükünün ağır olması vergi kaçırma eğilimini artırır.

Gelir unsurları (ticari kazanç, ücret

vd.) dikkate alınarak

Vergi oranlarının yüksek olduğunun algılanması vergi kaçırma eğilimini artırır.

Vergi gelirlerinin yerinde kullanılmadığının algılanması vergi olarak isimlendirilmiĢtir. Mali faktörlerim toplam varyansın % 10,744’ünü açıklamaktadır.

Grafik 3. Vergi mükelleflerinin, “toplumdaki herkes vergi kaçırıyor” yönündeki düĢüncesi, vergi kaçırma eğilimini artırmaktadır (4 no’lu ifade)

Vergisel ve mali faktörler olarak adlandırılan 1 numaralı faktöre yükleme yapan değiĢkenlerden ilki Grafik 3’te görülmektedir. Vergi mükelleflerin

“toplumdaki herkes vergi kaçırıyor” yönündeki düşüncesi, vergi kaçırma eğilimini artırmaktadır Ģeklindeki ifadeye mükelleflerin % 86’sının katıldıkları görülmektedir.

Katılımcıların % 8’i bu ifadeye katılmazken, % 6’sı kararsız kalmıĢtır. Bu durum mükelleflerin büyük bir kısmının toplumda oluĢmuĢ genel algıya paralel, tavır alarak hareket ettiklerini göstermektedir. ġöyle ki, mükellefler arasında genel anlamda vergi kaçırma eğiliminin yüksek olduğunun ve bu Ģekilde ödenecek vergi miktarının azaltıldığına iliĢkin algı, diğer mükellefleri de etkilemekte ve vergi kaçırma eğilimini artırmaktadır.

Mali faktörlere yükleme yapan diğer bir değiĢken ise Grafik 4’te görülmektedir. Katılımcıların % 89’u, vergi sisteminin adaletsiz olduğu düşünüldüğünde vergi kaçırma eğilimi yükselir, ifadesine katılmaktayken % 5’lik bir kesim bu ifadeye katılmamaktadır. Mükellefler tarafından vergi sistemi içinde yer alan vergilerin çokluğu ya da bu vergilerin adaletsiz uygulandığına iliĢkin yaygın bir kanaatin oluĢması vergi kaçırma eğilimini olumsuz etkilemektedir. Bununla birlikte, vergi sisteminin emek gelirleri üzerine ağır, sermaye gelirleri üzerine ise nispeten daha hafif vergiler öngörmesinin algılanması da adaletsizliği artırmakta, mükellefleri vergi kaçırmaya iten sebeplerden birisi olmaktadır.

0,75 6,75 6,25

42,5 43,75

0 10 20 30 40 50

Kesinlikle

Katılmıyorum Katılmıyorum Kararsızım Katılıyorum Kesinlikle Katılıyorum Yüzde Dağılım (%)

Grafik 4. Vergi sisteminin adaletsiz olduğu düĢünüldüğünde vergi kaçırma eğilimi yükselir (5 no’lu ifade)

Grafik 5, mükelleflerin, hissedilen vergi yükünün ağır olması vergi kaçırma eğilimini artırır, Ģeklindeki ifadeye verdikleri yanıtları göstermektedir. Katılımcıların

% 86’sı hissedilen vergi yükündeki artıĢın vergi kaçırma eğilimini artırdığını ifade etmektedir. Mükelleflerin % 6’sı kararsız kalırken, % 8’i bu ifadeye katılmamaktadır.

Grafik 5. Hissedilen vergi yükünün ağır olması vergi kaçırma eğilimini artırır (6 no’lu ifade)

Belirli bir dönem içinde ödenen vergilerin, aynı dönem içinde sağlanan gelire oranlanmasıyla bulunan vergi yükü, Tablo 3 verileri göz önünde bulundurularak 2000-2009 dönemi için ülkemizde incelendiğinde vergi yükünün yıllar içinde sürekli bir artıĢ trendi içinde olduğu görülmektedir. Mükelleflerin hissettikleri vergi

0,75 4,5 5,5

Katılmıyorum Katılmıyorum Kararsızım Katılıyorum Kesinlikle Katılıyorum

Katılmıyorum Katılmıyorum Kararsızım Katılıyorum Kesinlikle Katılıyorum Yüzde Dağılım (%)

yükündeki artıĢ ve buna bağlı olarak gelirlerinde meydana gelen azalma, rasyonel davranan mükelleflerin faydalarını maksimize etme amacına yönelmeleri ile birlikte değerlendirildiğinde vergi kaçırma eğiliminin artması tutarlı görülmektedir.

Grafik 6, katılımcıların, gelir unsurları (ticari kazanç, zirai kazanç, ücret, serbest meslek kazancı gibi) dikkate alınarak vergilendirmede adalet gözetilmediğinin algılanması halinde vergi kaçırma eğilimi yükselir, ifadesine % 80’lik bir oranda katıldıklarını göstermektedir. Ankete katılan mükelleflerin % 10’u bu ifadeye katılmazken, % 10’u kararsız kalmıĢtır. Bu veriler Grafik 2 verileri ile birlikte değerlendirildiğinde tutarlıdır.

Grafik 6. Gelir unsurları (ticari kazanç, ücret vd.) dikkate alınarak vergilendirmede adalet gözetilmediğinin algılanması halinde vergi kaçırma

eğilimi yükselir (14 no’lu ifade)

Hane halkları tarafından elde edilen gelirin yaklaĢık olarak yarısının (% 42,9) maaĢ ve ücret gelirlerinden elde edildiği ve bu gelir unsurlarında vergi kaçırma olasılığının neredeyse olmaması, ancak ticari, zirai kazanç gibi gelir unsurlarında hem ücretlilere göre hem de basit usulde vergilendirilen mükelleflere göre vergi kaçırma olasılığının yüksek olması önemlidir (Gelir ve YaĢam KoĢulları AraĢtırması, 2009, http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=8448). Bununla birlikte bu gelir unsurlarına uygulanan vergi oranları, vergi teĢvikleri, vergi afları gibi uygulamaların mükelleflerce adaletsiz olduğunun algılanması vergi kaçırma eğilimini olumsuz yönde etkilediği sonucu ortaya çıkmaktadır.

1,25 8,25 10

Grafik 7’de ise, mükelleflerce, artan oranlı vergi tarifesi vergi kaçırma eğilimini yükseltir, ifadesine verilen cevaplar yer almaktadır. Mükelleflerin % 70’i artan oranlı vergi tarifesinin vergi kaçırma eğilimini artırdığı ifadesine katılırken,

%13’ü kararsız, % 17’si ise katılmamaktadır. Ücret gelirleri ve ücret dıĢı gelirleri ayırarak uygulanan artan oranlı yapıdaki ikili farklı tarife, 2006 yılında 5479 sayılı yasa ile dört oranlı tek tarife haline getirilmiĢ, ücret ve ücret dıĢı gelir elde eden mükellefler arasındaki ayrım kaldırılmıĢtır. Vergideki artan oranlılığın yanı sıra, ücret ve ücret dıĢı gelir ayrımının kaldırılması ile mükelleflerin elde ettikleri gelir düzeyinin daha da azaldığı göz önünde bulundurulduğunda, mükelleflerin anket sorusuna verdiği cevaplar kabul edilebilir niteliktedir.

Grafik 7. Artan oranlı vergi tarifesi vergi kaçırma eğilimini yükseltir (25 no’lu ifade)

Grafik 8, vergi oranları ile vergi kaçırma eğilimi arasındaki iliĢkiyi ifade etmektedir.

2,75 14,25 12,75

45,5

24,75 0

10 20 30 40 50

Kesinlikle Katılmıyorum

Katılmıyorum Kararsızım Katılıyorum Kesinlikle Katılıyorum Yüzde Dağılım (%)

Grafik 8. Vergi oranlarının yüksek olduğunun algılanması vergi kaçırma eğilimini artırır (26 no’lu ifade)

Mükelleflerin, % 86’sı, vergi oranlarının yüksek olduğunun algılanması vergi kaçırma eğiliminin artırır, Ģeklindeki ifadeye katılırken, % 7’si katılmamakta, % 6’sı kararsız kalmaktadır. Mükelleflerin, verginin ekonomik ve sosyal yaĢama müdahalenin bir aracı haline gelmesine paralel olarak birçok değiĢik vergi türüne tabi tutuldukları görülmektedir. Ödemekle yükümlü bulunulan bu vergi türlerinin yanı sıra vergi oranlarının da yüksek olması vergi kaçırma eğilimini artırıcı yönde etki yaptığı görülmektedir.

Grafik 9. Vergi gelirlerinin yerinde kullanılmadığının algılanması vergi kaçırma eğilimini artırır

Katılmıyorum Katılmıyorum Kararsızım Katılıyorum Kesinlikle Katılıyorum

Katılmıyorum Katılmıyorum Kararsızım Katılıyorum Kesinlikle Katılıyorum Yüzde Dağılım (%)

Mali faktörlere yükleme yapan değiĢkenlerden sonuncusu ise Grafik 9’da görülmektedir. Katılımcıların % 82’si toplanan vergi gelirlerinin yerinde kullanılmadığının algılanması vergi kaçırma eğilimini artırır, Ģeklindeki ifadeye katılırken, % 9’u kararsız kalmakta, % 9’u ise katılmamaktadır. Mükellefler, vergi gelirlerinin kamu hizmetlerine aktarılmamasını ya da vergi gelirleri kullanılarak ekonomik ve sosyal hayatı olumsuz etkileyebilen müdahalelerde bulunulduğunu algıladıklarında vergi kaçırma eğilimi artmaktadır.