VERĠ TOPLAMA ARACI

ÇalıĢmada, veri toplama aracı olarak anket formu (EK 2) kullanılmıĢtır. ÇalıĢmada,

“psikolojik güçlendirme”, “yapısal güçlendirme”, “iĢ sağlığı ve güvenliğine iliĢkin yükümlülükleri yerine getirme”, “standart (evrensel) güvenlik tedbirlerine riayet etme”

ve “mesleki risk ve tehlikelere maruz kalma” araĢtırmanın temel değiĢkenleri olarak belirlenmiĢtir.

“Psikolojik güçlendirme” düzeyini değerlendirmek için Spreitzer (1995) tarafından geliĢtirilen “Psikolojik Güçlendirme Ölçeği” (Psychological Empowerment Instrument-PEI) kullanılmıĢtır. Ölçek, anlam, yetenek, özerklik ve etki olmak üzere dört alt boyuttan oluĢmaktadır. Her bir boyutta üç ifade bulunmaktadır. Ölçeğin alt boyutları, kendi içlerinde değerlendirilerek her bir boyut için sonuçlar alınabildiği gibi, tüm boyutların toplanmasıyla da toplam psikolojik güçlendirme puanı elde edilmektedir (Sürvegil ve diğ., 2013, s. 5375). PEI, Türkiye’de ÇavuĢ ve Demir (2010), Sürvegil ve diğerleri (2013) ve Uner ve Turan (2010) tarafından yapılan çalıĢmalarda kullanılmıĢ ve geçerlilik ve güvenilirlik çalıĢması yapılmıĢtır. Uner ve Turan (2010) tarafından 260 hemĢire ve 161 doktor üzerinde yapılan ve “The construct validity and reliability of the Turkish version of Spreitzer’s psychological empowerment scale” baĢlığıyla yayımlanan çalıĢmada araĢtırma bulgularının ölçeğin orijinalinde olduğu gibi toplam 12 ifade ve dört boyuttan oluĢan yapıyı desteklediği belirtilmiĢtir.

“Yapısal güçlendirme” düzeyini değerlendirmek için Laschinger ve diğerleri (2001) tarafından geliĢtirilen “ÇalıĢma Etkililiği KoĢulları Anketi II” (Conditions of Work Effectiveness Questionnaire-CWEQ-II) kullanılmıĢtır. CWEQ-II, Kanter tarafından

tanımlanan yapısal güçlendirmenin altı alt boyutunu ölçmeye yönelik 19 ifade ve yapısal geçerliliği test etmek amacıyla kullanılan iki ifadeli Genel Güçlendirme ölçeğinden oluĢan bir ölçme aracıdır. Ġlk dört alt ölçek, Kanter’in dörtlü güçlendirme yapısından oluĢmaktadır. Bunlar, üçer ifadeden oluĢan fırsat, bilgi, destek ve kaynaklara ulaĢmadır. Sonraki iki alt ölçek ise Kanter’in biçimsel güç ve biçimsel olmayan güç kavramlarını ölçmektedir. Ġki ifadeli Genel Güçlendirme (Global Empowerment) ölçeği ise sadece yapısal geçerlilik için kullanılmakta ve toplam güçlendirme puanına dahil edilmemektedir. Ölçekteki altı alt boyut, kendi içlerinde değerlendirilerek her bir boyut için sonuçlar alınabildiği gibi, tüm boyutların toplanmasıyla da toplam yapısal güçlendirme puanı elde edilebilmektedir (Sürvegil ve diğ., 2013, s. 5375). ġan Turgay (2006) tarafından 252 hemĢire üzerinde yapılan çalıĢmada CWEQ-II’nin dil, kapsam ve yapı geçerliliği ve güvenilirlik çalıĢması yapılmıĢ ve ölçeğin hemĢirelerin yapısal güçlendirme düzeylerini değerlendirmede güvenilir ve geçerli bir ölçme aracı olduğu belirtilmiĢtir.

“ĠĢ sağlığı ve güvenliğine iliĢkin yükümlülükleri yerine getirme” düzeyini değerlendirmek için Devebakan (2007) tarafından geliĢtirilen “ĠĢ Sağlığı ve Güvenliğine ĠliĢkin Yükümlülükleri Yerine Getirme Ölçeği” kullanılmıĢtır. Ölçek, hemĢirelerin güvenli ve sağlıklı çalıĢma ortamının yaratılması konusundaki sorumlulukları ile iĢ sağlığı ve güvenliği konusundaki yükümlüklerini değerlendirmek amacıyla geliĢtirilmiĢtir. Ölçeğin geçerlilik ve güvenilirlik çalıĢması, Devebakan (2007) tarafından 302 hemĢire üzerinde yapılmıĢ ve ölçeğin 8 maddeden oluĢan tek bir boyutta değerlendirilebileceği belirtilmiĢtir (ss. 193, 201).

“Standart (evrensel) güvenlik tedbirlerine riayet etme” düzeyini değerlendirmek için Gershon ve diğerleri (2000) tarafından geliĢtirilen “Standart (Evrensel) Güvenlik Tedbirlerine Riayet Etme Ölçeği” (Universal Precautions Compliance Scale) kullanılmıĢtır. Ölçek, hemĢirelerin hasta bakım ve tedavisi sırasında prosedüre uygun olarak koruyucu ekipman kullanımı, kesici ve delici aletlerin kullanımı ve kullanım sonrası uygun atık kovalarına atılması ve bulaĢmanın (kontaminasyon) önlenmesi ile ilgili temel gereklilikleri belirleyen 14 maddeden oluĢmaktadır. Ölçeğin dil geçerliliği Haktanır (2011) tarafından yapılmıĢtır. Haktanır (2011) tarafından yapılan çalıĢmada ölçeğin yapı geçerliliği bir baĢka ölçek ile birleĢtirilerek yapıldığı için bu çalıĢmada

ölçeğin yapı geçerliliği ayrıca yapılmıĢtır. Ölçeğin yapı geçerliliğini test etmek için doğrulayıcı faktör analizi (confirmatory factor analysis) yapılmıĢtır. Doğrulayıcı faktör analizi, daha önceden tanımlanmıĢ ve sınırlandırılmıĢ bir yapının, bir model olarak doğrulanıp doğrulanmadığının test edildiği bir analizdir (Çokluk, 2013, s. 275). Tahmin metodu olarak, Ağırlıklı En Küçük Kareler (Weighted Least Squares-WLS) metodu kullanılmıĢtır. WLS, verinin normal dağılmadığı ve / veya sıralı değiĢkenlerin kullanıldığı araĢtırmalarda kullanılması önerilen tahmin metodudur (ġimĢek, 2007, s.

55). Analiz sonuçları aĢağıda sunulmuĢtur.

ġekil 11. Evrensel Güvenlik Tedbirleri Ölçeğinin Tek Boyutlu Modeli Ġçin Gizil DeğiĢkenin Gözlenen DeğiĢkenleri Açıklama Oranlarının Anlamlılık Düzeyleri

ġekil 11’de dikdörtgen içinde yer alan değiĢkenler gözlenen (observed) değiĢkenleri, elips içinde gösterilen değiĢken ise gizil (latent) değiĢkeni temsil etmektedir. Gözlenen değiĢken, bireye ait özellik hakkında etkisi incelenen değiĢkendir. Madde ya da gösterge olarak da adlandırılır. Gizil değiĢken, birden fazla gözlenen değiĢkeni etkileyen ve bu gözlenen değiĢkenler arasındaki iliĢkiyi açıklamaya çalıĢan gözlenemeyen bir değiĢkendir. Gizil değiĢkenden gözlenen değiĢkene giden oklar üzerinde yer alan sayılar gizil değiĢkenlerin gözlenen değiĢkenleri açıklama durumlarına iliĢkin t değerleridir (t – values). Parametre tahminleri, t değerleri 1,96’yı aĢarsa 0,05 düzeyinde ve 2,56’yı aĢarsa 0,01 düzeyinde anlamlıdır (Çokluk, 2013, ss. 304, 400). Bu çerçevede ġekil 11 incelendiğinde tüm göstergelerin 0,01 düzeyinde anlamlı t değeri verdiği görülmektedir.

ġekil 12. Evrensel Güvenlik Tedbirleri (EGT) Ölçeğinin Tek Boyutlu Modeli Ġçin Gizil DeğiĢkenin Gözlenen DeğiĢkenleri Açıklama Oranlarının ve Ölçme Hatalarının Ġncelenmesi

ġekil 12’de gösterilen, gizil değiĢkenden gözlenen değiĢkenlere giden oklar üzerinde yer alan sayılar doğrudan etkileri (direct effect) göstermektedir. Doğrudan etki açımlayıcı faktör analizindeki faktör yük değerlerine karĢılık gelmektedir. Faktör analizinde faktör yük değerlerinin 0,60’dan büyük olması yüksek yük değeri olarak kabul edilmektedir. Faktör yüklerinin karesi gizil değiĢken tarafından gözlenen değiĢkende açıklanan varyansın miktarını gösterir. Gözlenen değiĢkenlerin yanında yer alan sayılar ölçme hatalarını göstermektedir. Bu hata, faktörler tarafından açıklanamayan gösterge varyansı (indicator variance) için bir faktör analizi terimi olan özgün varyansın (unique variance) temsilcisidir. Ölçme hataları faktör yüklerinin karesinin 1’ den çıkarılmasıyla elde edilmektedir. Bu yüzden faktör yükleri büyüdükçe ölçme hataları azalmaktadır (Çokluk, 2013, s. 194, 278). Bu çerçevede ġekil 12 incelendiğinde, gizil değiĢkenin gözlenen değiĢkenleri açıklama oranlarının yüksek ve ölçme hatalarının ise düĢük olduğu söylenebilir.

Tablo 9. Uyum Ġyiliği Ġndeksleri Uyum

Ölçüsü Ġyi Uyum* Kabul Edilebilir

Uyum* Model Uyum

X²/sd 0 X²/sd 2 2 X²/sd 3 162,89/77=2,11 Kabul edilebilir uyum RMSA 0 RMSA 0,05 0,05 RMSA 0,08 0,054 Kabul edilebilir

uyum

CFI 0,97 GFI 1,00 0,95 GFI 0,97 0,98 Ġyi uyum

GFI 0,95 GFI 1,00 0,90 GFI 0,95 0,98 Ġyi uyum

AGFI 0,90 AGFI 1,00 0,85 AGFI 0,90 0,98 Ġyi uyum

*Uyum iyiliği Ġndeksleri için değerlendirme kriterleri “Yılmaz ve Varol, 2015, s. 34”

kaynağından alınmıĢtır.

Kuramsal yapı ile eldeki veri seti arasındaki uyumun iyiliğini değerlendirmede birden çok ölçüt kullanılır. Ki-kare/Serbestlik derecesi (X²/sd), YaklaĢık Hataların Ortalama Karekökü (Root Mean Square Error of Approximation-RMSA), KarĢılaĢtırmalı Uyum Ġndeksi (Comparative Fit Index-CFI), Ġyilik Uyum Ġndeksi (Goodness of Fit Index-GFI)

ve DüzenlenmiĢ Ġyilik Uyum Ġndeksi (Adjusted Goodness of Fit Index-AGFI) sık kullanılan uyum indeksleridir (Çokluk, 2013, s. 400). Tablo 9’da bu uyum indekslerine ait değerlendirme kriterleri ve analiz sonucu elde edilen uyum iyiliği değerleri verilmiĢtir. X²/sd ve RMSA’nın kabul edilebilir uyum düzeyinde, CFI, GFI ve AGFI’nın ise iyi uyum düzeyinde olduğu görülmektedir. Buna göre evrensel güvenlik tedbirleri ölçeği için kurgulanan tek faktörlü yapının doğrulandığı söylenebilir.

“Mesleki risk ve tehlikelere maruz kalma” düzeyi hemĢirelerin çalıĢma ortamından kaynaklı karĢılaĢması muhtemel mesleki risk ve tehlikelerden oluĢan 23 maddelik soru seti ile değerlendirilmiĢtir. HemĢirelerin, sorulara geçmiĢe dönük olarak son 6 ay içindeki durumlarını dikkate alarak cevap vermeleri istenmiĢtir. Sorular, 2 seçenekli (evet, hayır) Ģeklinde cevaplandırılmıĢtır. Ġlgili soru seti Devebakan (2007) tarafından yapılan çalıĢmadan faydalanılarak oluĢturulmuĢtur. AraĢtırma için hazırlanan anket formunda yukarıda belirtilen değiĢkenler dıĢında iĢ sağlığı ve güvenliğinin sağlanması ile ilgili alınan önlemleri ve hemĢirelerin mesleki ve demografik özelliklerini belirmeye iliĢkin ilgili literatür taranarak oluĢturulan 21 soru bulunmaktadır.

“Psikolojik güçlendirme”, “yapısal güçlendirme”, “iĢ sağlığı ve güvenliğine iliĢkin yükümlülükleri yerine getirme”, “standart (evrensel) güvenlik tedbirlerine riayet etme”

ölçekleri 5’li Likert tipinde ölçeklendirilmiĢtir. ÇalıĢmada bu ölçeklere iliĢkin ayrıca güvenilirlik çalıĢması yapılmıĢtır. Ölçeklerin güvenirliği Cronbach alfa katsayılarına bakılarak her bir ölçek ve alt boyutu için ayrı ayrı hesaplanmıĢ ve sonuçlar Tablo 10’ da gösterilmiĢtir.

Tablo 10. Ölçekler ve Boyutlarına ĠliĢkin Cronbach Alfa Katsayıları

Ölçekler ve Boyutları Madde

Sayısı

Cronbach Alfa

Psikolojik Güçlendirme 12 0,93

Anlam 3 0,74

Yetenek 3 0,82

Özerklik 3 0,89

Etki 3 0,90

Yapısal Güçlendirme 19 0,92

Fırsat 3 0,80

Bilgi 3 0,84

Destek 3 0,86

Kaynaklar 3 0,84

Biçimsel Güç 3 0,78

Biçimsel Olmayan güç 4 0,78

ĠĢ Sağlığı ve Güvenliğine ĠliĢkin Yükümlülükleri Yerine

Getirme 8 0,93

Standart (Evrensel) Güvenlik Tedbirlerine Riayet Etme 14 0,86

Alfa katsayısı, Likert türü ölçeklerin güvenirliğinin hesaplanmasında sıklıkla kullanılmaktadır. Alfa katsayısı, ölçek içinde bulunan maddelerin iç tutarlılığının bir ölçüsüdür. Ġlgili ölçeğin alfa katsayısı ne kadar yüksek olursa “bu ölçekte bulunan maddelerin o ölçüde birbirleriyle tutarlı ve aynı özelliğin öğelerini yoklayan maddelerden oluĢtuğu ya da tüm maddelerin o ölçüde birlikte çalıĢtığı” yorumu yapılır.

Sonuç olarak, alfa katsayısı yüksekse yanıtlayıcıların ölçek maddelerine verdikleri yanıtlar birbirleri ile o derece tutarlı olmakta ve ölçek ilgili kavramsal yapıdan ayrılmayan maddelerden oluĢmaktadır. Alfa katsayısı aĢağıdaki gibi nitelendirilmektedir (Alpar, 2014, ss. 484-485):

0,80 - 1,00 Ölçek yüksek güvenilirliğe sahiptir, 0,60 - 0,79 Ölçek oldukça güvenilirdir,

0,40 - 0,59 Ölçeğin güvenilirliği düĢüktür, 0,00 - 0,39 Ölçek güvenilir değildir.

Tablo 10 incelendiğinde, “psikolojik güçlendirme”, “yapısal güçlendirme”, “iĢ sağlığı ve güvenliğine iliĢkin yükümlülükleri yerine getirme” ve “standart (evrensel) güvenlik tedbirlerine riayet etme” ölçekleri Cronbach Alfa değerlerinin 0,86 – 0,93 arasında değiĢtiği ve ölçeklerin yüksek güvenilirlikte olduğu görülmektedir. Psikolojik ve yapısal güçlendirme ölçekleri alt boyutlarının Cronbach Alfa değerlerine bakıldığında, “anlam”,

“biçimsel güç” ve “biçimsel olmayan güç” boyutlarına ait Cronbach Alfa değerlerinin 0,74 – 0,78 arasında değiĢtiği ve bu boyutların oldukça güvenilir olduğu, diğer boyutların Cronbach Alfa değerlerinin ise 0,80 – 0,90 arasında değiĢtiği ve yüksek güvenilirliğe sahip olduğu görülmektedir.