Varlıkların Getirisi Metotları

Varlıkların getirisi metotları, varlıklara yapılan yatırım ve bu yatırımlardan sağlanan getiri ilişkisine dayanmaktadır. Farklı ve çok sayıda metot bulunmakla birlikte, bunların en çok kullanılanları, insan kaynakları muhasebesi, ekonomik katma değer, hesaplanmış maddi olmayan değer, bilgi sermayesi kazançları ve entellektüel katma değer katsayısıdır.

2.2.3.1. İnsan Kaynakları Muhasebesi

1960’lı yıllardan bu yana kullanılmakta olan insan kaynakları muhasebesinde, gider olarak kaydedilen, çalışanlarla ilgili ücret, eğitim, sosyal ödentiler ve diğer maliyetler, çalışanların ortalama hizmet süresi gibi unsurlar dikkate alınarak indirgenmiş nakit akımlarına dönüştürülmekte ve bir varlık unsuru olarak değerlendirilmektedir69_.

Müller’e göre bu metotla, entellektüel sermaye, insan varlıklarının aktifleştirilen giderlere bölümüyle ölçülmektedir.

2.2.3.2. Ekonomik Katma Değer (Economic Value Added - EVA)

Uzun zamandır varolan finansal teoriye göre, bir iş yalnızca getirilerin toplamı öz sermaye ve borçların maliyetini geçtiği takdirde değer yaratmaktadır. Değer yaratımını 67 Ertuğrul, a.g.e., s.3 68 Müller, a.g.e., s.6 69 Erhan, a.g.e., s. 61

ölçmenin temel ölçüsü ekonomik kardır. Ekonomik kar, net karı, bu karı yaratmak için kullanılan sermaye maliyetine karşılık gelen miktarı indirgeyerek ölçmektedir 70_.

EVA yeni bir buluş değildir. Artık kar (residual income) olarak adlandırılan ve faaliyet karından sermaye giderlerinin (capital charge) çıkarılmasıyla elde edilen muhasebe performans ölçüsüdür. Bu yüzden EVA, gelir ve sermaye hesaplamalarında bazı düzeltmelerin yapılmasıyla yapılmış artık kar hesaplamasının bir varyasyonudur71_.

Değer ölçümünün EVA metodu, geleneksel muhasebe üzerine kurulmuştur. Stern Stewart tarafından tarif edildiği gibi EVA, bir şirketin vergi sonrası net faaliyet karı ile hem borç hem de özsermaye için sermaye maliyetinin farkıdır72_{. Muhasebe karını kullanarak} ekonomik karı hesaplamak kolay değildir; yüzlerce düzeltme gerektirmektedir. Örneğin geleneksel muhasebe altında araştırma geliştirme için yapılan harcamalar gider olarak kaydedilir (Uluslararası Muhasebe Standartları’na göre) ancak ekonomik kara ulaşmak için bu giderler aktifleştirilmelidir çünkü bunlar gelecekte ekonomik fayda sağlayacaklardır. Ekonomik kar için muhasebede yapılan düzeltme listesi uzundur73_{. Ekonomik katma değer} hesaplamasında kullanılan temel denklem aşağıda verilmiştir74_.

EKD = Vergi Sonrası Faaliyet Karı – [Ağırlıklı Ortalama Sermaye Maliyeti x (Toplam Kaynaklar – Faizli olmayan Borçlar)]

Sermaye maliyetini hesaba katmak suretiyle özsermaye maliyetini de kapsayan EKD, her raporlama döneminde işletmenin pay sahipleri için ekonomik değer yaratıp yaratmadığı bilgisini verir75_{. Ekonomik katma değer modeli belirli bir periyotta oluşan} katma değeri ölçtüğü için entellektüel varlıkların gelecekteki durumları hakkında veya firmanın entellektüel varlıklar bazında gelecekte ne durumda olacağı hakkında fikir vermemektedir.

70

“Economic Value Added”, www.insead.edu/mfv/metrics.htm (e.t:18.04.2006) 71 _{Herman A. van den Berg., a.g.e, s. 9}

72 _{S. Chenn, J. Dodd, “Operating Income, Residual Income and EVA: Which metric is more value} relevant?”, Journal of Managerial Issues, S:13, 2001, ss.65-89

73

M.H. Evans, “Creating Value Through Financial Management”,1999, http://www.exinfm.com/training/pdfiles/course08.pdf. (e.t:10.09.2005)

74 _{R.Parlakkaya, “Maliyet ve Performans Yönetim Aracı Olarak Tümleşik Faaliyet Tabanlı}

Maliyetleme ve Ekonomik Katma Değer Sistemi“, Afyan Kocatepe Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Afyon, 2003, C:5, S:2, s.78

75

2.2.3.3. Hesaplanmış Maddi Olmayan Değer

Entellektüel sermayenin bu ölçüm metodu NCI isimli bir kuruluş tarafından geliştirilmiştir. Bu kuruluşu, maddi olmayan varlıkları ölçmeye yönelten temel neden, kentlerin bilgi yoğun yeni firmalar geliştirmesine yardımcı olma çabalarıdır. Bankalar gibi yatırımcı kuruluşlar ve kredi kuruluşları, teminat olarak çok az maddi varlığa sahip işletmelere destek konusunda kuşkulu hareket etmekteydiler. NCI başkanı James Peterson’un tüm ümidi, maddi olmayan varlıklara parasal bir değer biçme yolunun bulunması halinde, bankaların daha iyimser olabileceğiydi76_.

Yöntemde maddi olmayan varlıkların değeri, maddi varlıkların getirisi hesaplanarak, bu getiriden maddi varlıklara düşen kısmın çıkarılması sonucu elde edilmektedir. Bu yöntemde, sahip olunan maddi olmayan varlıkların değeri yedi adımda hesaplanmaktadır77_{. Tablo 2.2 sahip olunan maddi olmayan varlıkların değerinin} hesaplanmasındaki yedi adımı göstermektedir.

Tablo 2.2: Maddi Olmayan Varlıkların Değerlerinin Hesaplanması

Adımlar Yapılacak İşlem X A.Ş. Örneği

1. Adım Üç yıl için ortalama vergi öncesi kar hesaplanır. 100 milyar TL 2. Adım Dönem sonu bilançosunda ortalama maddi varlık değerleri alınır

ve üç yılın ortalaması hesaplanır.

400 milyar TL

3. Adım Kâr ortalaması, maddi varlıkların ortalama değerine bölünerek maddi varlıkların getirisi hesaplanır.

% 25

100 milyar / 400 milyar 4. Adım Söz konusu üç yıl için sektörün maddi varlıklarının getiri oranı

bulunur. Eğer işletmenin getiri oranı sektör ortalamasının altında ise bu yöntem uygulanamayacaktır. Hesaplamanın bırakılması gerekir.

Sektör ortalamasının % 15 olduğu varsayılmıştır.

5. Adım Getiri fazlası hesaplanır. Sektörün maddi varlık getiri oranı ortalaması ile işletmenin ortalama maddi varlıkları çarpılır. Bu büyüklük, sektördeki ortalama bir işletmenin maddi duran varlıklardan kazanabileceği tutarı göstermektedir. Daha sonra bu büyüklük, işletmenin birinci adımdaki vergi öncesi karından çıkartılır. Bu değer işletmenin ortalama bir işletmeden ne kadar fazla kâr elde ettiğini gösterir.

40 milyar TL 400 x % 15 = 60

100 – 60 = 40

6. Adım Üç yıl için ortalama vergi oranı hesaplanır ve bu fazla kısımla çarpılır. Vergi sonrası büyüklüğe ulaşmak için getiri tutarından düşülür. Bu, maddi olmayan varlıklara ait primdir.

26.8 milyar TL 40 x % 33 =13.2 40 – 13.2 = 26.8 76 Stewart, a.g.e., s.302-303 77 Çıkrıkçı ve Daştan, a.g.e. s.26

7. Adım Primin net bugünkü değeri hesaplanır. Bunun için işletmenin sermaye maliyeti esas alınarak bu orana bölünebilir. Bu, o işletmenin maddi olmayan varlıklarının hesaplanmış değeridir.

268 milyar TL X. A.Ş.’nin sermaye maliyetinin % 10 olduğu

varsayılmıştır.

Kaynak: Çıkrıkçı ve Daştan, s. 26

Yöntemde kullanılacak verilerin finansal tablolardan elde edilebilmesi ve gerek sektör içinde gerekse sektörler arasında, bu başlık altındaki diğer iki metoda göre daha gerçekçi ve karşılaştırılabilir sonuçlar vermesi metodun olumlu yönlerini oluşturmaktadır. Metodun dezavantajı ise, diğerlerine nazaran karmaşık oluşu ve daha çok zaman alışıdır78_{. Metot, getiri fazlalığının ölçülmesinde kullanılan sektör ortalamasının uç} değerlerden alınması nedeniyle oldukça yüksek ya da düşük hesaplamalara neden olabileceği ve maddi olmayan varlıkların net bugünkü değerinin sermaye maliyetince belirlenmesinin gerçeği yansıtmayacağı, bunun yerine yine uç değerler sakıncasını taşımakla birlikte sektör ortalamasının alınmasının daha doğru olacağı belirtilerek eleştirilmektedir79_.

2.2.3.4. Bilgi Sermayesi Kazançları

Bu yöntem, üretim fonksiyonundaki dönen, duran ve bilgiye dayalı varlıkların işletmenin kazançlarına yaptığı katkının ölçülmesi üzerine temellendirilmiştir. Bu yöntemde geçmiş kazançlar ile gelecekteki kazançların toplamı ele alınarak, dönen, duran ve entellektüel varlıkların bu toplama yaptıkları katkı hesaplanmakta ve bu katkıyı devam ettiren başlıca etkenler ayrıştırılmaktadır. Bilanço ve dipnotlarından edinilen bilgilerle, dönen ve duran varlıkların katkısı olağan getiri oranları ile belirlenebilmekte; bu varlıklar için hesaplanan tutarlar toplam işletme tutarlarından düşüldüğünde kalan fark entellektüel varlıklarla ilişkilendirilmektedir80_.

2.2.3.5. Entellektüel Katma Değer Katsayısı (Value Added Intellectual Capital - VAIC)

Ante Pulic tarafından geliştirilen VAIC yaklaşımı, kullanılan sermaye etkinliği (VACA- Value Added Capital Coefficient), insan sermayesi etkinliği (VAHU- Value Added Human Capital) ve yapısal sermaye etkinliği (STVA-Structural Capital Value Added)

78 Önce, a.g.e. s. 41 79 Çıkrıkçı ve Daştan, a.g.e. s.26 80 Erhan, a.g.e. ss. 59-60

değişkenlerinin birleşik toplamından meydana gelmektedir ve bu üç unsur hesaplanarak modelde kullanılmaktadır81_.

Modelin temel denklemi:

VAICi = VACAi + VAHUi +STVAi şeklindedir. Burada:

VAIC = i işletmesinin entellektüel katma değer katsayısını VACAi = i işletmesinin kullanılan sermaye katma değeri katsayısını VAHUi = i işletmesinin insan sermayesi katma değeri katsayısını STVAi = i işletmesinin yapısal sermaye katma değeri katsayısını temsil etmektedir.

Katma Değer (VA) ise faiz giderleri, amortisman giderleri, temettüler, kurumlar vergileri, iştiraklerin kazançları ve yıllık karın toplamına eşittir.

Katma değerin bulunmasından sonra VACA, katma değerin işletme varlıklarının toplam defter değerine bölünmesiyle; VAHU, katma değerin toplam personel giderlerine bölünmesiyle; STVA (katma değerden insan sermayesinin çıkarılmasıyla bulunmaktadır) ise insan sermayesinin katma değere bölünmesiyle hesaplanmaktadır. Pulic’e göre insan sermayesi ve yapısal sermaye arasında, tüm entellektüel sermaye tabanından kaynaklanan ters bir ilişki vardır. Bu ilişki, şu şekilde açıklanabilir82_:

I. İşletmenin entellektüel sermayesi tarafından yaratılan tüm katma değer insan sermayesine atfedilirse, yapısal sermaye sıfır olabilir.

II. İşletmenin entellektüel sermayesi tarafından yaratılan tüm katma değerin %50’si insan sermayesine atfedilirse kalan %50’si yapısal sermayeye atfedilebilir.

III. İnsan sermayesinin katma değere hiçbir katkısı yoksa işletmenin entellektüel sermayesi tarafından yaratılan tüm katma değer yapısal sermayeye atfedilebilir.