Vakıfların Desteğiyle Evlerde Açılan İlk Kız Okulları

XIX. yüzyılın birinci yarısında Kuzey Azerbaycan’da halk eğitim sisteminin yeni oluşmaya başladığı bir dönem olmasına rağmen kadın eğitiminin sistemli bir hal alması daha uzun bir zaman gerektirmiştir. Rusya ve Avrupa ülkeleri ile kıyaslandığı zaman Azerbaycan’da kadınların eğitim hayatına katılması oldukça zor olmuştur. Bunun temel sebeplerinden birisi kadınların kendi kararlarını verme konusunda yeterli özgürlüğe sahip olmamalarıydı. Sadece ev işi ve çocuk bakımıyla yükümlü olan kadınlar sosyal hayattan neredeyse tecrit edilmiştir. Bu dönemde devlet tarafından açılmış okullar olmadığından, kadınlara eğitim dini eğitim almış kadın mollalar tarafından evlerde açılan okullarda veya mescitlerde verilmekteydi. Kız okulları genel olarak büyük şehirlerde açılıyor, köylerde ise neredeyse kız eğitiminden bahsedilmiyordu. Bazı okullar ücretsiz, bazıları için ise eğitim ücreti ödeniyordu. Eğitim ücreti ailelerin maddi durumuna göre belirleniyordu. Bu okullardan ilki Bakü’de açılmıştır. Bakü’de açılan bu okulda iki kadın molla tarafından eğitim verilmekteydi. Bu okulda 25 kızın eğitim aldığı bilinmektedir.243

1848 yılından itibaren Kuzey Azerbaycan’da petrol sanayisinin gelişmesiyle birlikte ekonomik hayatta yaşanan canlanma, kendisini sosyal hayat üzerinde de göstermeye başlamıştır. Artık kadınlar da sosyal hayatta etkin rol oynamaya başlamış ve kadınlara eğitim veren okulların sayısının arttığı görülmüştür. Ayrıca bu dönemden itibaren artık okulda öğretilen dersler ve onların içerikleri ile ilgili bilgilere de rastlanmaktadır. Bakü’de Hırdahanım ve Meşedi Sekine adlı kadınlar kendi evlerinde kızlara eğitim vermişlerdir. Bu okullarda dini ve modern eğitimin yanı sıra kızlara örgü, dikiş gibi el becerileri de öğretilmiştir. Hırdahanım adlı kadının okulunda bulunan Stepanova adlı yazar okulla ilgili gözlemlerini şu şekilde ifade etmiştir:

Bakü’de Hırdahanım adlı bir hanımın evinde açmış olduğu okulda bulundum. Kendisi çok zarif ve genç bir kadındır. Okulunda 5 kız eğitim almaktadır. Hırdahanım öğrencilerine ana dili, hesap, Farsça, tarih, müzik, resim, Kuran ve din dersleri vermektedir. Benim ricamla müzik dersi yaptılar. Ben Şark

92

müziğini anlamasam da, öğretmen hanımın çok yetenekli olduğunu söyleyebilirim. Daha sonra kızların çizdikleri resimlere, dikdikleri kıyafetlere baktım, okumalarını dinledim. İnsan bu kızlara eğitim veren kişinin sade bir ev hanımı olmasına inanamıyor.”244

Bahsedilen dönemde bu okullar kayıt altına alınmadığı için tam olarak kaç okulda kızlara eğitim verildiğini söylemek mümkün değildir. Ancak bu dönem kızlara eğitim kadın mollalar tarafından verildiği için kadın mollaların sayısına göre okulların da sayısını tahmini olarak belirlemek mümkündür. Resmi kayıtlara göre, 1851 yılında Bakü’de 91 kadın, 82 erkek molla olduğu bilinmektedir. Nüfusun geneline bakıldığı zaman sayı itibariyle kadınların erkeklerden daha fazla olduğu kayıt altına alınmıştır. Bakü’de yaşayan 7.125 kişiden 3.585 kadındı.245 Bakü’de yaşayan 91 kadın mollanın da grup halinde veya bireysel olarak kızlara eğitim verdiği tahmin edilebilir. Bakü dışında Şuşa, Şamahı, Gence, Nuha gibi kazalarda da kadın mollalar tarafından okulların açılmıştır. Bu tarz okullardan bir diğeri de 1850 yılında Şamahı’da döneminin önemli kadın aydınlarından biri olan Güllübeyim hanım tarafından açılmıştır. Güllübeyim hanım, eğitimini evde babası Mahmut Beyden almıştır. Onun açtığı okulda sadece dini eğitim değil, ana dili, hesap, Farsça, tarih, müzik, resim gibi dersler ve el becerileri de öğretilmiştir. Güllübeyim Hanımın Okulu ile ilgili, yukarıda adı geçen Rus yazar Stepanova şunları ifade etmiştir:

“Bana bildirdiler ki, Güllübeyim adlı bir tatar (Türk) hanım evinde özel okul açmıştır. Öğretmen olduğum için bu konu benim ilgili çekti. Güllübeyim hanımın eşi Hacı İsmayıl beyle iletişime geçip, evine gitmek için izin istedim. Ertesi gün sabah Rus ve tatar dillerini bilen bir ermeni hanımla Güllübeyim hanımgile gittik. O, 25-28 yaşlarında, uzun boylu güzel bir hanımdı. Öğrencileri çok güzel yazı yazıyor ve okuyorlardı. Onların çizdiği resimler

244 Hüseyn Ahmedov, Azerbaycan Mekteb ve Pedagoji Fikir Tarihi, s. 90.

245 Кавказский календарь на 1852 г., Типография Главного управления Наместника Кавказского, Tiflis 1851, s. 303.

93

ve diktikleri kıyafetleri beğendim. Daha sonra öğretmen hanım ve öğrencileri bize birkaç şarkı söylediler.”246

“Güllübeyim Okulu” Şamahı’da 12-13 yıl faaliyet göstermiştir. Arapça, Farsça, Azerbaycan Türkçesi ve Lezgice bilen Güllübeyim hanım, aynı zamanda Ermenice ve Rusça da anlıyordu. Güllübeyim hanımın evinde eğitim alan kızlar şiir defterleri hazırlayarak Azerbaycan ve Doğu klasik şiirlerini defterlerine yazarak ezberliyorlardı. Onların arasında şiir yazanlar da vardı. Güllübeyim hanım kendisi müzik dersleri için şarkı besteliyor, söz yazıyordu.247

Güllübeyim Okulu’ndan başka XIX. yüzyılda Şamahı’da açılan “Molla Peri”, “Molla Tubnise”, “Molla Hanım”, “Zeynep Hanım”, “Nise Hanım” gibi okullarda kızların eğitim almasında rol oynamıştır. Bu okulların açılmasında Sultan Mecid Genizade, Mirza Alakber Sabir, Mahmud Ağa, Abbas Sehhet gibi Şamahı’da yaşayan ve faaliyet gösteren aydınların büyük desteği olmuştur.248

Evlerde açılan kız okulları arasında Gövher Ceferzade tarafından açılan okul da önemli bir yere sahiptir. Annesi Esbet hanımın evinde 20 kıza eğitim veren Gövher hanım kızlara hesap, imla, resim, müzik, Türkçe, coğrafya dersler veriyordu. Gövher hanımın ev okulunda yazı tahtasından başka Mirza Alekber Sabir ve Abbas Sehhet’in göndermiş oldukları kitaplar, haritalar ve küre de bulunmaktaydı. Okul 2 sınıftan ibaretti: bir sınıfta küçük, diğerinde ise yaşça daha büyük kız çocukları eğitim alıyorlardı. Her iki sınıfta da Gövher hanım ders vermiştir. Okulun ders programında her gün Türkçe vardı. Azerbaycan Türkçesi derslerinde öğrencilere imla kurallarını, dilekçe ve ailelerine mektup yazmayı öğretiyor, “Alfabe”, “Balalara Hediye” kitaplarından hikâyeler, masallar okutuyor, şiirler ezberletiyordu. Aynı zamanda bu masallar ve hikâyeler öğrenciler tarafından sahneleniyordu. Gövher hanımın okulu 1918 yılına kadar faaliyet göstermiştir. Daha sonralar Gövher hanım öğretmenlik faaliyetini Şamahı ve Bakü’de açılmış okullarda devam ettirmiştir. Gövher hanımdan ders alan öğrenciler arasından

246 Memmedov, Aliyev, Şamahı Tehsil Tarihi, s. 159.

247 Azize Ceferzade, “Güllübeyim mektebi”, Azerbaycan Kadını Dergisi, No 12, Bakü 1969, s. 9. 248 Memmedov, Aliyev, Şamahı Tehsil Tarihi, s. 159.

94

Melek Kadirli, Püste Yüzbaşova, Fatma Salamzade, Rafika Rahimbeyova, Hacer Rahimbeyova, Sona Azadbeyli gibi çok değerli kadın eğitimciler yetişmiştir.249

5.2. Kuzey Azerbaycan’da Müslüman Kız Okullarının Açılması İçin Yapılan İlk