1.2.1. Kullanım Amaçları Riskten Korunma:
Bir sermaye piyasası aracı, döviz, kıymetli maden veya hammadde ihtiyacı bulunan veya gelecekte teslimatını bekleyen, ancak ilgili ürünün fiyatında, döviz kurlarında, faiz oranlarında veya diğer makro ekonomik faktörlerde meydana gelebilecek değişikliklerden olumsuz etkilenmek istemeyen kişi ve işletmeler risklerini karşı tarafa veya aracıya transfer etmek amacı ile vadeli işlem sözleşmelerine taraf olurlar. “Korunma” amaçlı işlemler, finansal piyasalarda portföy yöneticileri ve bankacılar, mal piyasalarında ise ilgili malı girdi olarak kullanan veya bu malı üretenler tarafından oldukça yoğun olarak yapılmaktadır. Örneğin bir portföy yöneticisi, çeşitli varlık gruplarından oluşan bir 36
portföyün performansını arttırmak, üstlendiği riskleri azaltmak veya portföy çeşitlemesine gitmek için, portföydeki hisse senedini spot piyasada satmak yerine, endeks üzerine vadeli işlem sözleşmesi yazıp satabilir. Bu durumda piyasada gerçekten bir düşüş yaşanırsa, vadeli piyasada elde edilen kazanç hisse senetleri piyasasında karşılaşılan zararı karşılar ve böylece spot piyasadaki fiyat düşüşlerinden etkilenilmemiş olur. Özellikle portföy yöneticilerinin ve yabancı yatırımcıların gelişmekte olan piyasalarda spot piyasa işlemlerden kaynaklanan risklerden korunmak amacıyla zaman zaman vadeli piyasa sözleşmelerini kullandıkları bilinmektedir. 5
Spekülasyon:
Vadeli piyasaların önemli unsurlarından biri de spekülatörlerdir. Piyasalarda fiyatların yönünü tahmin ederek pozisyon alıp gelir elde etmek isteyen yatırımcılara spekülatör denir. Spekülasyon amaçlı işlemlerde yatırımcı, sözleşmeleri fiyat hareketlerinden kâr elde etmek amacıyla risk almak suretiyle alıp satmaktadır. Vadeli işlem piyasaları özellikle kaldıraç etkisi sebebiyle spekülatörlere oldukça avantaj sağlayan ürünler sunar. Spekülatörlerin alım satım işleminde bulunmaları zaman zaman ani fiyat hareketlerine sebep olsa da, piyasanın likiditesini ve işlem hacmini arttırır.6
Arbitraj :
Arbitraj işlemi yapan yatırımcılar, piyasalar arasındaki fiyat dengesizliklerinden risksiz kâr elde etmeyi hedeflerler. Arbitraj işlemlerinde herhangi bir risk alınmaksızın, fiyat veya faiz hadlerinde oluşan dengesizliklerden faydalanılarak farklı sözleşmelerin ve işlemlerin eşanlı olarak yapılması durumunda her türlü şartta belli bir kâr garanti edilmektedir. Bir mal farklı coğrafik bölgelerde farklı fiyatlardan satılıyorsa, arbitrajcı malı ucuz satılan yerden alıp pahalı satılan bölgede satarak risksiz kâr elde eder.
Benzer şekilde spot piyasalar ile vadeli piyasalar arasındaki taşıma maliyeti ilişkisi sonucu oluşması gereken fiyattan farklı seviyelerde fiyat oluşması durumunda, arbitrajcılar devreye girerek piyasaları dengelerler. Bu faaliyetler piyasaların birbirleriyle uyumlu ve
5 Çetin Ali Dönmez , Vadeli İşlemler Piyasası Alım Satım ve Takas Sistemi Özellikleri, IMKB Dergisi
Cilt 2, s. 30
6Raif Parlakkaya, Fianasal Türev Ürünler Mali Risk Yönetimi ve Muhasebe Uygulamaları, 2003, s. 120
37
dengeli hareket etmesini ve gerçekçi fiyat oluşumunu sağlar. Etkin piyasalarda arbitraj risksiz kârdan ziyade bu yöndeki faydasıyla göze çarpar. 7
Diğer Amaçlar :
Türev ürünler ve risksiz menkul kıymetlerin uygun birleşimi risksiz getiriyi sağlayabilir. Finans teorisinin öngördüğü bu durum gerçek hayatta yatırımcılar tarafından kullanılan bir teknik haline gelmiştir.
Türev ürünlerde pozisyon almak spot varlıklarda pozisyon almaya göre daha düşük bir maliyet getirmektedir. Ancak bu durumda az para ile çok risk yüklenilmiş olunur. Ayrıca vadeli işlem sözleşmeleri yaratacağı işlem hacmi ile uluslararası sermayeyi teşvik ederek uluslararası piyasalara entegrasyonu hızlandırır.
1.2.2. Yatırımcılara Faydaları
Vadeli piyasalar, sözleşmeye konu olan spot piyasalarda gelecekte ortaya çıkabilecek olumsuz fiyat değişimlerine karşı pozisyon alma imkanı ve fiyat oluşum mekanizmasının daha etkili çalışmasını sağlar; vadeli piyasalar alternatif yatırım imkanı demektir, bu nedenle spot piyasalara vadeli piyasaların da eklenmesi durumunda hem paranın piyasadaki dolaşım hızı artar, hem de gelen bilgiler fiyatlara daha hızlı yansır.
Vadeli piyasalarda alım satım komisyonları spot piyasalara göre genelde daha düşüktür, dolayısıyla işlem maliyetleri kısmen daha azdır. Piyasa bilgisi olan, ancak sermayesi sınırlı küçük yatırımcılara veya kredili alım satım yapmak zorunda kalanlara küçük miktarda paralarla büyük pozisyonlar alma ve kaldıraç etkisi yardımıyla yüksek kazanç elde etme imkanı sağlar.
Vadeli piyasalar portföy yöneticileri için portföy çeşitlendirmesi ve riskin yayılması açısından değişik seçenekler sunar. Vadeli piyasalarda işlem gören ürünler birlikte kullanılarak, spot piyasalarda işlem gören ürünlerinkine benzer getiri grafiği olan sentetik pozisyonlar oluşturulabilir. Bu özelliği nedeniyle vadeli piyasalar piyasa etkinliğinin arttırılması ve spot piyasadaki fiyat dalgalanmalarının azaltılmasına yardımcı olur. Vadeli piyasalarda yüksek işlem hacmi ve fiyatların oluşumunda meydana gelecek geniş katılım nedeni ile herhangi bir grubun fiyatları yönlendirmesi zorlaşacak ve fiyatlar daha gerçekçi oluşacaktır. Geleceğe yönelik fiyatların oluşması ile sağlıklı veri elde edilmesi de mümkün
7 Mcdonald, L.R, Fundamentals Of Derivatives Markets, 2003, s. 256
38
olur. Sözleşmeye konu ürünün gelecekteki fiyat değişiminden etkilenen gruplar, etkin risk yönetimi imkanına kavuşur.
Takas merkezinin işlemlerde garantör olması nedeni ile işlemler güven içinde gerçekleştirilir. Gelecek piyasaları üreticilere, ithalat ve ihracatçılara, portföy yöneticilerine, bankacılara ve yatırımcılara ürünün istenilen tarihteki arz talep dengesi hakkında fikir vererek risk ve stok yönetiminde yol gösterici olurlar. Geniş katılımın olması ile ilgili ürünün alım satımında piyasada derinlik sağlanmış olur.
Vadeli piyasalarla zenginleştirilmiş spot piyasalar derinliği artırarak likiditeyi genişletirken katılımcılara da daha geniş bir hareket alanı ve imkânı sunar. Piyasaların gelişmişlik düzeyi devletin halen birçok üründe uyguladığı tavan ve taban fiyatı ile piyasaya müdahale etme gereğini azaltarak üreticilerin ürünlerini dünya fiyatlarından değerlendirme imkanı sunar.