1.3.1. Vadeli İşlem Piyasalarının Organize Borsalar Olması
Vadeli işlemler organize borsalarda üye firmalar veya üyelik hakkına sahip bireylerce gerçekleştirilmektedir. Üyeler ayrıca denetim, halkla ilişkiler ve idari konularla ilgili komitelerde de görev almaktadırlar. Ayrıca işlem hacmini artırmak isteyen borsalar özel lisanslarla üye olmayanlara da sözleşme yapabilme izni verebilmektedirler.
Borsalarda alım satım işlemleri "pit" adı verilen salonlarda yapılır. Her ne kadar alım satım işlemleri halen bazı borsalarda yüksek sesle pazarlık yöntemi ile yapılsa da teknolojik gelişmelerle birlikte, artık günün yirmi dört saati işlem yapabilmek mümkün olabilmektedir.
1.3.2. Anlaşma Niteliklerinin Standart Olması
Vadeli işlem piyasalarında teslimat yeri tarihi ve niteliğinin genellikle belirtilmediği forward sözleşmelerin aksine standart sözleşmeler kullanılmaktadır. Her bir sözleşmede söz konusu malın miktarı, cinsi, tam tarifi ve teslim tarihi belirtilmektedir. Mal özellikleri her borsada farklılık göstermektedir dolayısı ile her borsada kendine özgü sözleşmeler kullanılmaktadır.
Vadeli işlemlerde sözleşme konusu olan malın teslim tarihi, teslim yöntemi, vadeli kontratlara ilişkin meydana gelebilecek minimum ve maksimum fiyat değişmeleri önceden belirlendiği için alıcı ve satıcılar neyin satışa konu edildiğini, neyin alındığını çok iyi bilmektedirler ve hem üreticiler hem de tüccarlar malın özellikleri ve fiyatı konusunda konvansiyonel borsalarla karşılaştırıldığında çok daha sağlıklı bağlantılar kurabilme yeteneğine sahiptirler.
1.3.3. Teminat Yatırma Zorunluluğu
Vadeli işlem piyasalarının güvenliğini sağlayan unsurlardan biri de teminat uygulamasıdır. Vadeli işlem sözleşmesi alan kişi aracı vasıtası ile işlem güvenliğini sağlamak adına takas merkezine sözleşme başına teminat yatırmak zorundadır.
Sözleşme başında yatırılan teminata başlangıç teminatı adı verilmektedir. Başlangıç Teminatı sözleşme değerinin %2’si ve %10’u arasında olabilmektedir. Sözleşme vadesi süresince fiyat değişikleri nedeni ile oluşan sürdürme teminatı olarak isimlendirilen ikinci bir teminat daha söz konusu olmaktadır. Yatırımcının hesabındaki öz sermaye, fiyat düşüşleri nedeniyle fiyat değişimi kadar azalmakta veya fiyat yükselişleri nedeniyle de değişim miktarı kadar artmaktadır. Fiyat düşüşleri sonucu yatırımcının öz sermayesinin başlangıç teminatının altına düşmesi durumunda takas merkezi yatırımcıya ek teminat çağrısında bulunarak öz sermayenin başlangıç teminatı düzeyine yükseltilmesini istemektedir. Teminat bankaya yatırılmış nakit para, banka teminat mektubu veya kısa vadeli hazine bonosu cinsinden olabilmektedir.
Teminat tutarı ne kadar yüksek olursa bu teminatı ödeyememe riski de artacağı için sadece bu riski üstlenebilecek olan yatırımcılar piyasaya gireceklerdir. Teminat tutarı arttıkça işlemler daha güvenli olacak ancak yükselen maliyetler nedeniyle daha az yatırımcı vadeli işlem piyasalarına girecektir. Gereğinden düşük teminat oranı uygulanması durumunda ise ters fiyat hareketlerinin karşılanamaması riski ortaya çıkmaktadır. Teminat hesabı sayesinde taraflardan zarara giren, yükümlülüğünü yerine getiremese bile karşı tarafın hesabında teminat kadar fon birikimi sağlanmaktadır.
Ayrıca teminat oranının sözleşme değerine göre oldukça düşük olması neticesinde az miktarda bir yatırımla çok daha büyük bir miktarda değere sahip vadeli işlem sözleşmesine sahip olunabilmektedir. Sözleşme bedelinin % 2-10’u değerinde bir
teminatla ürün getirisinin % 100’üne sahip olunabilmektedir. Bu yüksek kaldıraç oranı da vadeli işlem piyasalarına olan ilgiyi arttırmaktadır.8
Teminat oranları vadeli piyasaların düzenlenmesindeki en kritik enstrümandır. Kesin bir veri olamamasına karşın yüksek teminat oranı uygulamasının piyasadaki dalgalanmayı azaltacağı, düşük teminat oranının ise spekülâtif pozisyon almaya olanak verdiği için fiyat dalgalanmalarının artmasına neden olacağı öngörülebilir.
1.3.4. Takas Merkezi
Vadeli işlem piyasalarının en önemli kurumlarından birisi de takas merkezleridir. Takas merkezinin görevi yapılan işlemle ilgili tüm unsurların garantörü olmaktır. Takas merkezi tüm vadeli işlemleri karşılaştırır, işlemlerin finansal olarak doğruluğunu kontrol eder ve teslimat için gerekli koşulları sağlar. Kısaca, takas merkezi alıcıya karşı satıcı, satıcıya karşı da alıcı pozisyonundadır. Taraflardan birinin yükümlülüğünü yerine getirememesi durumunda takas merkezi bu yükümlülüğün garantörü olmak durumundadır.
Takas merkezinin örgütlenmesinde iki yaklaşım bulunmaktadır:
• Takas merkezinin ilgili borsanın bir bölümü olduğu örgütlenme tiplerinde tüm borsa üyeleri aynı zamanda takas merkezinin de doğal üyesidirler.
• Takas merkezinin borsadan ayrı olarak örgütlenmesi durumunda; borsa üyeleri takas merkezinin doğal üyesi değildirler. Büyük şirketler, finansal kurumlar veya borsa üyeleri takas merkezine üye olabilmektedirler.
Takas Merkezleri başlangıç teminatları ve üyelerden aldığı kurtaj payları yardımıyla görevlerini ifa etmektedir. Ayrıca risk dağıtım yetkisi ile takas merkezi diğer üyelerden yükümlülüğünü yerine getiremeyen üyelerin yükümlülüklerini de üstlenmelerini isteme hakkına sahiptir. Risk dağıtımı, üyelerin işlem hacmine ve kapatılmamış pozisyonlarına göre gerçekleştirilmektedir.
1.3.5. Günlük Fiyat Değişikliği Sınırı Bulunması
Günlük değerlendirme sonucu tarafların aşırı zarara uğramalarını engellemek amacıyla, vadeli işlem piyasalarında vadeli kontratlarda azami fiyat değişikliği sınırı getirilmiştir. Bu sınıra ulaşıldığı an o gün için işlemler durdurulur. Örneğin CBOT’da
8 Ali Uslu, Vadeli İşlem Borsaları: Konya Buğday Vadeli İşlem Borsası Uygulaması, 2005, s.12
41
işlem gören 15.000 dolar büyüklüğündeki anlaşmanın günlük maksimum değişiklik limiti anlaşma başına %4 dür. Bir başka deyişle, anlaşma için günlük değişim üst limiti 15.000 * 0,04 = 600 dolardır. Gün içinde anlaşma değeri bir önceki güne göre 600 dolardan fazla azalır veya artarsa o gün için işlemler durdurulur ve taraflar aşırı fiyat dalgalanmalarına karşı korunmuş olurlar. Bir başka ifade ile günlük kar ya da zarar belli bir sınıra sahiptir.
Ayrıca gün içinde yapılan alım-satımların standart fiyat aralıklarında oluşması için minimum fiyat değişikliği sınırı da bulunmaktadır. Sözleşmeye konu varlığın veya anlaşma değerinin fiyatında izin verilen en küçük değişime tik adı verilmektedir. Örneğin Kansas Vadeli Borsasında işlem gören 10 ton büyüklüğündeki buğday kontratının tik değeri ton başına 30 dolardır. Kontratın tümü için tik değeri 10*30= 300 dolar olmaktadır. Buna göre, gün içinde kontratın değeri 300 dolar ve katları şeklinde artar veya azalır. Yine aynı şekilde yukarıdaki örneği verecek olursak; EUREX'te işlem gören 35.000 euro değerindeki kontratın tik değeri euro başına %0.1, kontrat başına da 35 euro olarak değişmektedir.
1.3.6. Devir Hakkı
Forward piyasalarda, sözleşme üçüncü kişilere devredilemezken futures (vadeli) sözleşmeler üçüncü kişilere devredilebilmektedir. Vadeli işlem sözleşmesi satın alan yatırımcı, gerektiğinde aynı nitelikteki sözleşmeyi üçüncü bir kişiye satarak ters işlem yapmakta ve pozisyonunu kapatarak sözleşme satın alırken üstlendiği yükümlülüğü, sözleşmeyi yeni satın alana devretmiş olmaktadır. Vadeli işlem sözleşmelerinde ürünün teslimatının gerçekleştirilmediği durumlar çoğunluğu oluştursa da, vade bitiminde tarafların teslimatı gerçekleştirdiği durumlar da mevcuttur. İşlem hacimlerini arttırmak isteyen borsalar bu gibi durumlarda teslimat esneklikleri sağlayabilmektedirler.
Spot piyasası derin olmayan ürünler için sözleşmelerde belirtilen kalite ve özelliklerden farklı şekildeki teslimatlara farklı fiyat uygulanarak izin verilebilmektedir. Farklı özellik ve kalitedeki ürünlerin teslim edilmesi durumunda fiyat ayarlamasının nasıl yapılacağı, sözleşme şartlarından sapmaya bağlı olarak belirlenmektedir. Bazı ürün ya da finansal enstrümanlara ait vadeli sözleşmeler için vade sonunda normal teslimat yerine nakit olarak ödeme yapılmasına izin verilmektedir. Bu durumda, vadeli işlem sözleşmesinin son günündeki kapanış fiyatı üzerinden nakit ödeme gerçekleştirilmektedir. Bu uygulamaya örnek olarak CME’de işlem gören Euro Dolar vadeli mevduat hesapları ve çeşitli borsalarda işlem gören hisse senedi endeksine dayalı vadeli işlem sözleşmeleri verilebilir. Özellikle endekse dayalı vadeli işlem sözleşmelerinde vade sonunda endeksi 42
oluşturan hisse senetlerinin hepsiyle birden oluşturulmuş bir portföyün teslimatı oldukça zordur.9
1.4 Vadeli İşlem Piyasalarının Fonksiyonları