Bir tarımsal ürünün vadeli işlem piyasalarında işlem görebilmesi için gerekli koşulların yanı sıra, bazı hususlar da bu ürünlerin vadeli işlemlere konu olabilme ihtimalini arttırmaktadır. Bu unsurlardan biri de o ürünle ilgili lisanslı depoların varlığıdır.
Lisanslı depoculuk tarım ürünlerinde Ticareti kolaylaştıran, pazar yapısını genişleten, ürün piyasalarının gelişimine ve bu piyasalarda fiyat istikrarına katkı sağlayan ve sanayicinin ihtiyaç duyduğu sürekli ve kaliteli hammaddeyi teminine yardımcı olan bir kurumsal alt yapıdır. Lisanslı depoculuk, depolanmaya uygun nitelikteki standardize edilebilen temel ve işlenmiş tarım ürünlerini standartlara ve ürün özelliklerine göre muhafaza altına almaktır. Bu sayede depolama imkânı olmayan kesimlerin ürünlerini kullanacakları veya satacakları zamana kadar belli bir ücret karşılığında güvenceye almaları ve korumalarıdır.
Tarım Ürünlerinde Lisanslı Depoculuk Kanunu, 10 Şubat 2005 tarihinde 5300 sayılı Kanun olarak kabul edilmiş ve 17 Şubat 2005 tarih ve 25730 sayılı Resmi Gazete ‘de yayınlanarak yürürlüğe girmiştir. Lisanslı depoculuk kanunu ile birlikte gelişmiş ülkelerde olduğu gibi, tarım ürünlerinin lisanslı depolarda güvenli koşullarda saklanması, hasat dönemlerinde arz yığılması nedeniyle oluşan fiyat dalgalanmalarının önlenmesi, piyasanın dengelenmesi, vadeli işlem sözleşmeleri ile tarım ürünlerinin menkul değer gibi ürün ihtisas borsalarında ulusal ya da uluslararası düzeyde pazarlanması mümkün olabilmektedir. Hatta ikinci el piyasalarda ürün sahiplerine ellerindeki senetleri varant olarak kullanma olanakları da sağlanabilmektedir. Üretici piyasalarda fiyatları takip ederek, ürününü istediği dönemde satabilecek, bu arada isterse ihtiyacı olan finansmanı ürünü karşılığında aldığı ürün senedini karşılık göstererek kredi kullanabilecektir.
Şekil 7 Lisanslı Depoculuk İşleyiş Şeması
Lisanslı depoların denetimi Sanayi Ticaret Bakanlığı tarafından yapılmaktadır. Ürün senetlerine ilişkin ürünün lisanslı depodaki mevcudiyeti, tescil, devir, bedelinin ödenmesi ve üçüncü şahısların haklarının korunması da lisanslı depo işletmesinin sözleşme yaptığı borsanın gözetim ve garantisi ile olacaktır.
Depoculuk faaliyetlerinin getireceği faydalar aşağıdaki gibi sıralanabilir;
• Sağlıklı Depolama Altyapısı • Teminat ve Kredi İmkânı • Arz ve Talep Dengesi
• Tarım Ürünleri Ticaretinde Kolaylık • Geniş Pazar Alanı/Fiyat İstikrarına Katkı
• Sanayiciye Kaliteli ve Zamanında Ürün/Hammadde Tedariki • Standart ve Kaliteli Ürünün Teşviki
• Vadeli ve Opsiyon Borsasına Kurumsal Altyapı
Lisanslı depoculuk faaliyetlerinin tarafları ise şöyle sıralanabilir.
• Üreticiler/Tacirler,
• Spekülatörler/Sanayiciler, • Lisanslı Depolar,
• Ürün Borsaları,
• Bankalar ve Sigorta Şirketleri, • Bakanlık.
Bir ürünün lisanslı depo işletmesine teslim ve kabul edilmesi halinde, söz konusu ürün için ürün senedi ve tartım makbuzu ve diğer delil niteliğine sahip benzer belgeler (miktar, cins,sınıf,kalite,vb) düzenlenir. Ürüne zarar gelmesi durumunda kullanılacak bu belgeler ürünün aynı miktar, cins, sınıf ve kalitede mudiye geri verilmesini garanti eder ve bu teslim satış değil, iade anlamındadır.
Ülkemizde lisanslı depoculuk faaliyetlerinin geç başlaması nedeni ile gelişmiş piyasalar ile paralel bir gelişim gözlemlenememiştir. 2014 yılı itibari ile lisanslı depo kuruluş izni alan 18, lisans alan 6 borsa mevcuttur. Vadeli ve Ticaret Borsalarında olduğu gibi lisanslı depoculuk faaliyetlerinde de ABD lider ülke konumundadır. ABD’de faaliyette bulunan lisanslı depoların faaliyet alanları ve sayıları Tablo 11’de gösterilmiştir.
Tablo 11 ABD'de Lisanslı Depoculuk Faaliyetleri
Ürün Cinsi Depo Sayısı
Hububat ve Çeltik 6.663
Pamuk 405
Şeker 110
Fıstık 350
İşlenmiş Ürünler 300
ABD’deki sistemin işleyişi detaylı analiz edildiğinde, bu sistemin aynı zamanda izlenilen kamusal tarım politikalarının önemli bir uygulama aracı olduğu ve bu sürecin doğurduğu potansiyel ile kârlı bir sektör olarak faaliyetlerini sürdürdüğü görülmektedir. Uygulamada, lisanslı depolar hem üreticiler için özel depolama faaliyetlerini sürdürürken, hem de kamu stoklarını depolama görevini üstlenmektedirler. Ayrıca devlet, tarım ürünlerine lisanslı depolardan alınan makbuz senetleri karşılığı kredi vererek sistemin derinlik kazanmasında ciddi bir etken olarak öne çıkmaktadır.
ABD’de uygulanan sistem, hem üreticiyi ürününün katma değerine sahip çıkma ve piyasa gelişmelerine karşı koruma işlevi görürken, hem de kamu finansman yükünü azaltarak kamu kaynaklarının daha verimli alanlarda kullanılmasını sağlamaktadır. Kredi teşviki ile hemen hemen tüm üreticiler, kredi olanağından yararlanmak için ürünlerini hasat sonrası lisanslı depolara getirmekte ve bu durum işlem hacminin artmasına neden 92
olmaktadır. ABD’de umumi mağazacılık hizmetleri, özel lisanslı depoların kamu otoritesi tarafından mali ve teknik açıdan denetlenmesi esasına dayanmaktadır.
ABD’deki spot işlemler ile başlayan ürün borsacılığı zamanla gelişerek vadeli işlem yapan borsalara dönüşmüş ve başlangıçta pamuk, kahve, mısır, portakal suyu, soya fasulyesi, buğday ve diğer birçok ürün kontratı alınıp satılmasıyla başlayan işlemlere zamanla vadeli işlemler de eklenmiş ve bir süre sonra bu borsalar lisanslı depolarla bütünleşerek teslim şartlı vadeli kontratların ürün teslimlerini lisanslı depolar aracılıkları ile yapmaya başlamışlardır. ABD hükümeti de stratejik ihtiyaçları karşılığında aldığı ürünleri özel lisanslı depolarda muhafaza ederek sisteme destek vermektedir. ABD’de lisanslı depoculuk ve ürün borsacılığı tamamen özel sektör eliyle yürütülmektedir.
Türkiye’de de 17 Şubat 2005 tarihli resmi gazete ile yürürlüğe giren tarım ürünleri lisanslı depoculuk kanunu ile tarım ürünleri ticaretini kolaylaştırmak, depolanması için yaygın bir sistem oluşturmak, ürün sahiplerinin mallarının emniyetini sağlamak ve kalitesini korumak, ürünlerin sınıf ve derecelerinin yetkili sınıflandırıcılar tarafından saptanmasını sağlamak, tarım ürünleri lisanslı depo işleticilerinin kişiler arasında ayrım yapmaksızın tarım ürünlerini kabul etmelerini temin etmek, ürünlerin mülkiyetini temsil eden ve finansmanını, satışını ve teslimini sağlayan ürün senedi çıkartmak ve standartları belirlenmiş tarım ürünlerinin ticaretini geliştirmek üzere, tarım ürünleri lisanslı depoculuk sisteminin kuruluş, işleyiş ve denetimine ilişkin usul ve esaslarının düzenlenmesi amaçlanmıştır.
Bu kanuna dayanarak(2006-2008 döneminde):
• Hububat, Baklagiller ve Yağlı Tohumlar Lisanslı Depo Yönetmeliği • Pamuk Lisanslı Depo Yönetmeliği
• Yetkili Sınıflandırıcı (Laboratuvar) Yönetmeliği • Elektronik Ürün Senedi Yönetmeliği
• Lisanslı Depoculuk Tazmin Fonu Yönetmeliği, • Ürün İhtisas Borsaları Genel Yönetmeliği,
• Ticaret Borsalarında ve Ürün İhtisas Borsalarında Alivre İşlemlere İlişkin Yönetmeliği
• Fındık Lisanslı Depo Yönetmeliği çıkarılmıştır.
Lisanslı Depo Yönetmelikleriyle, ürünlerin ticaretini kolaylaştırmak, depolanması için yaygın bir sistem oluşturmak, ürün sahiplerinin mallarının emniyetini sağlamak ve kalitesini korumak, lisanslı depo işleticilerinin kişiler arasında ayrım yapmaksızın ürünleri kabul etmelerini temin etmek, ürünlerin mülkiyetini temsil eden, satışını ve teslimini sağlayan, teminat olarak verilebilen ürün senedi çıkartmak ve standartları belirlenmiş ürünlerin depolanması hizmetini sunan lisanslı depo işletmelerinin kuruluş, işleyiş ve denetimine ilişkin usul ve esaslar düzenlenmiştir.
Kanuna göre, tarım ürünleri lisanslı depo işletmeleri, ekonomik ihtiyaç ve etkinlik şartları göz önünde bulundurularak Bakanlıkça verilen izinle anonim şirket seklinde kurulurlar. Bir lisanslı depo işletmesinde iki ya da daha fazla çeşit ürünün depolanması için bir lisans düzenlenebilir. Lisansta hangi ürünlerin depolanabileceği ve bunların en yüksek kapasiteleri gösterilir. Lisanslı depoların kuruluş ve işleyiş şartları aşağıdaki gibidir;
• Lisanslı depo işletmek üzere lisans almak için müracaat edenler, depo kapasitesinin ürün rayiç bedelinin % 15’inden az olmamak üzere Bakanlıkça belirlenen tutarda lisanslı depo teminatı vermek zorundadır.
• Lisanslı depo işleticileri, lisans koşulu olarak işletme tesisleri ve lisanslı depoculuk faaliyeti kapsamında depoladığı ürünler için yönetmelikte belirlenen risklere karşı sigorta yaptırmak zorundadır.
• Ürünün depoya teslim edildiği tarihte söz konusu ürün için ürün senedi düzenlenir. Ürün senedi, ürünlerin mülkiyetini temsil ve rehinini temin eden, lisanslı depo işleticisi tarafından nama veya emre düzenlenmiş, teminat olarak verilebilen, ciro edilebilen veya edilemeyen ve lisanslı depoculuk mevzuatında öngörülmeyen durumlarda Türk Ticaret Kanunu’nda düzenlenen makbuz senedi hükümlerine tabi olan kıymetli evrakı ifade eder.
• Lisanslı depoların ürünlerin işlem gördüğü borsalarla sözleşmeleri olmak zorundadır.
Ürün senedi ürünü miktar, cins, sınıf ve kalite olarak kayda alarak, ürüne zarar gelmesi durumunda ürünün mudiye geri verilmesini garanti eden sözleşmedir. Basılı ürün senetleri hükmünde olmak üzere elektronik ortamda da ürün senetleri oluşturulabilir. Ürünün tam tesliminde bu ürüne ait ürün senedi geri alınır ancak mudî kısmi teslimat
talebinde bulunursa, mevcut ürün senedi iptal edilerek teslim edilmeyen kısım için yeni bir ürün senedi düzenlenir.
Lisanslı depoların bu kanunda ve mudiler ile yapacağı sözleşmede öngörülen yükümlülüklerini yerine getirmemesinden dolayı ortaya çıkan zararların tazmin edilebilmesi amacıyla, tüzel kişiliği haiz Lisanslı Depoculuk Tazmin Fonu kurulur. Fonun yönetimi sektör temsilcileri ile bakanlık temsilcisinden oluşturulan kurul tarafından yapılır. Bu fonun gelirleri aşağıdakilerden oluşur:
1. Lisanslı depo işletmesinin, her yıl lisanslı depoculuk hizmetleri karşılığında o takvim yılı tahsil ettiği ücretlerin binde beşi.
2. Borsalarda işlem gören ürün senedi alım satımından tahsil edilecek borsa tescil ücretlerinin yüzde onu.
3. Borsalarda işlem gören ürün senedi alım satım bedelinin binde yarımı. 4. Tahsilât, faiz gelirleri, bağış, yardım ve diğer gelirler.
Lisanslı depoculuk faaliyetlerinde yer alan ögeler ise şöyle sıralanabilir. • Üreticiler/Tacirler
• Spekülatörler/Sanayiciler • Lisanslı Depolar
• Ürün Borsaları
• Bankalar ve sigorta şirketleri • Bakanlık
Şekil 8 Lisanslı Depoculuk Sistemi
Dünyadaki lisanslı depoculuk ve ürün ihtisas borsalarının ürün piyasaları ile iyi entegre olduğu ekonomiler incelendiğinde bu ekonomilerin bazı ortak özelliklere sahip olduğu görülebilmektedir. Bunları temel başlıklar altında sıralayacak olursak;
Uygun Makroekonomik Ortam
• Ekonomik istikrar
• Düşük enflasyon ve faiz, öngörülebilir döviz kurları • Küresel entegrasyon
• Yeterli ekonomik ve kurumsal altyapı
Depolanacak Ürünlerin Standardizasyonu
• İşlem gören çeşit sayısının azaltılması
• Ürünlere ait uluslararası düzeyde kabul edilen kalite kriterlerinin belirlenmesi • Laboratuvarlar ile ürün özelliklerine ait destekleyici belgelerin düzenlenmesi
Hukuki Alt Yapının Oluşturulması ve Geliştirilmesi
• Gelir Vergisi, Kurumlar Vergisi ve Katma Değer Vergisi Kanunlarında gerekli düzenlemeler, istisnalar
• Makbuz senedi değişimlerinden KDV alınmaması • Tahkim (anlaşmazlıkların halli)
• Elektronik işlemlerle ilgili hukuki altyapı
Nitelikli Bilgi-İşlem Alt Yapısı
• Güvenlik • Erişilebilirlik
• Intranet-Extranet-Internet
• Elektronik makbuz senedi kullanımı
Sigorta Müessesesi
• Sigorta kurumlarının sisteme entegrasyonu • Sigortanın mecburi hale getirilmesi
Kamusal desteklemeler
• Ürün senedi ile kredi alınabilmesi
• Devlet politikaları gereği yapılan müdahale alımlarının lisanslı depolarda saklanması.