Vadeli işlem sözleşmeleri olarak ifade edilen finansal araçlar, değerleri başka temel değişkenlere bağlı olan araçlardır. Geleneksel Neo-Klasik teori çok çeşitli piyasa tiplerini incelemiş fakat vadeli işlemlerle ilgili teorik bir çerçeve çizememiştir. Bu nedenle vadeli işlemler ve bunların gelişimi oldukça tartışmalı bir şekilde ele alınmıştır.
Üreticilerin vadeli piyasa işlemlerine girmelerinin temel sebebi üretim sürecindeki katılıklardır. Eğer üretici, bir malı üretmek için karar almış ve bu kararını uygulamaya koymuşsa, üretim sürecinin herhangi bir safhasında bu karardan dönmesi çok önemli bir miktarda maliyete katlanması ile mümkün olmaktadır. Örneğin bir çiftçi, buğday üretmek için tarlasına buğdayı ektikten sonra farklı bir ürün üretmeye karar verirse bu kararını uygulaması ona, bu tarlayı tekrar sürmek, yeni ürün ekim vaktini beklemek gibi pek çok maliyet yükleyecektir. Ayrıca iklimsel nedenler, kuraklık, hastalık, salgın, ekolojik nedenler gibi öngörülemeyen durumlar neticesinde talepte ve fiyatlarda meydana gelebilecek yüksek dalgalanmalar, üretici ve tüketicileri telafisi zor zararlara sokabilecektir. Bu ve benzeri risklerden arınmak isteyen üreticiler mal vadeli sözleşmelerin başlamasında temel etkeni oluşturmuştur. Mallar üzerine vadeli işlemler ilk olarak kişiler arasında sözleşme vadesinin miktarının ve standardının karşılıklı anlaşma yoluyla belirlendiği, tezgâh üstü işlemler ile ortaya çıkmıştır.
1.11.1. Tarımsal Ürünlere Ait Vadeli İşlem Sözleşmelerinin Fiyatlandırılmasını Etkileyen Faktörler
Tarım ürünlerinin spot ve vadeli piyasalardaki fiyatlarını etkileyen faktörler aşağıdaki gibi sıralanabilir.26
Beklenen Üretim Hacmi (Rekolte):
Tarım ürünlerine yönelik talep göreceli olarak katı ve fiyat esnekliği düşük olduğu için, rekolte artışı içinde bulunulan senede ciddi bir fiyat değişikliğine neden olmayabilir. Bu etki daha çok gelecek yıllarda spot piyasa fiyatlarının düşeceğini göstermektedir, bu da tarımsal vadeli işlem sözleşmelerinin fiyatlarında düşüş olacağının habercisidir.
İklim ve Üretim Teknolojisindeki Değişiklikler:
Tarım ürünlerinin verimi, çoğunlukla iklim şartlarına bağlı bulunmaktadır. Bu ise üzerine kontrat yazılmış miktar ve kalitede ürünün üretimini doğa şartlarının kısıtlaması anlamına gelmektedir. Çok yağışlı veya çok kurak geçen bir mevsim veya rekolteyi etkileyebilecek seviyede yeni teknolojik değişimler arz eğrisini kaydıracağı için tarımsal vadelilerin de fiyatlarını etkileyecektir.
Sektördeki Durgunluklar:
Mal vadeli sözleşmeleri özellikle de tarımsal ürün sözleşmelerini talep edenler arasında genellikle sanayi amaçlı üretim yapanlar bulunmaktadır dolayısı ile sektörde durgunluk olması hammadde ihtiyacının azalması vadeli piyasadaki talebin de azalmasına neden olacaktır. Tarımsal ürünlere ait vadeli sözleşmelerde uzun pozisyona girenlerin sayısındaki azalış işlem gören kontratların fiyatlarını olumsuz etkileyecektir.
Spekülatif Amaçlı İşlemler:
Spekülasyon amacı ile borsada işlem yapanlar fiyat değişiklikleri tahminleri doğrultusunda uzun pozisyona geçerek fiyat artışlarına neden olmaktadırlar. Ancak spekülatif alım ve satımlar, piyasayı kısa dönemde etkilese de uzun dönemde etkili olamamaktadır. Spekülasyon amacıyla borsaya girenler ürünün farklı teslim tarihli kontratları arasında veya benzer kullanımlı ürünlerin farklı borsalardaki fiyatları arasındaki farklılıklardan yararlanarak arbitraj karı peşinde koşmaktadırlar.
26 Salih A. İkiz, Vadeli İşlem Borsaları ve İzmir’de Pamuk Kontrat Borsası’nın Kurulabilirliği, İzmir,1995, S. 90
87
Siyasi ve Toplumsal Ortam:
Tarımsal ürün sözleşmeleri işlem kontrat fiyatları ekonomik göstergelerin yanında, siyasi ve toplumsal olaylara da bağlıdır. Örneğin, ülkenin söz konusu ürünle ilgili özel bir politikası olması durumunda veya ürünün o ülkenin stratejik bir ürünü olması durumlarında ülkenin içinde bulunduğu siyasi ortam, enflasyon oranları, ülkenin milli geliri gibi ekonomik göstergeler de fiyatları etkilemektedir.
1.11.2. Vadeli İşlemlerde Hesapların Günlük Kapatılması
Vadeli işlem ve opsiyon sözleşmelerinde açık pozisyon taşıyan yatırımcıların hesaplarının takas merkezi tarafından ilgili günde oluşan uzlaşma fiyatları esas alınarak değerlemeye tabi tutulması ve bu değerleme sonucunda, kâr eden hesaplara alacak ve zarar eden hesaplara borç yazılması işlemidir.
Her günün bitiminde kâr/zarar hesaplamalarına ve günlük takas işlemlerine esas teşkil etmek üzere borsa tarafından sözleşme bazında günlük olarak hesaplanan ve ilan edilen uzlaşma fiyatları üzerinden kâr/zarar hesaplaması yapılır ve hesaplar güncellenir. Hesapların güncellenmesinde günlük uzlaşma fiyatının, bir önceki borsa gününe ilişkin günlük uzlaşma fiyatından, yüksek olması durumunda uzun pozisyon sahipleri (alıcılar) kar, kısa pozisyon sahipleri (satıcılar) zarar, düşük olması durumunda uzun pozisyon sahipleri (alıcılar) zarar ve kısa pozisyon sahipleri (satıcılar) kar elde ederler. Kar ve zarar tutarı eğer başlangıç teminatı tutarını aşarsa taraflar aşan kısım kadar sürdürme teminatı yatırmak durumundadırlar.
Bir vadeli işlem sözleşmesini sona erdirmenin iki yolu vardır. Bunlardan ilki, sözleşmenin dayandığı malın ya da finansal değerin fiziksel teslimidir. Ancak bu yol vadeli işlem sözleşmelerinde genelde kullanılmaz. İkinci yol ise içinde bulunulan açık pozisyonu ters pozisyon alarak kapatmaktır. Açık pozisyona son vermek için uzun pozisyondaki bir yatırımcının, aynı vadede ve aynı miktarda sözleşme adedinden satış kısa pozisyondakinin ise alış yapması gerekir.
Vadeli işlem piyasasında takas merkezinin rolü çok önemlidir. Çünkü takas merkezi, alıcı karşısında satıcı, satıcı karşısında ise alıcı konumundadır ve işlem güvenliği sağlamaktadır. Böylece, karşılıklı olarak tarafların hak ve yükümlülüklerini teminat altına alır ve karşı tarafın ödememe riskini ortadan kaldırır. Takas Odası pazara göre ayarlama (mark to market) sürecini işletmekle ve teslim işlemlerini gerçekleştirmekle yükümlüdür.
1.11.3. Borsa İstanbul’da Mal Vadeli İşlemlerin Fiyatlandırılması
Vadeli işlem borsasında mal vadeli işlem sözleşmelerinde fiyat belirleme nakdi uzlaşma yoluyla olur. Seans sonunda hesapların güncellenmesinde kullanılan günlük uzlaşma fiyatı aşağıdaki şekilde hesaplanır ve en yakın fiyat adımına yuvarlanır27:
a) Seans sona ermeden önceki son 10 dakika içerisinde gerçekleştirilen tüm işlemlerin miktar ağırlıklı ortalama fiyatı günlük uzlaşma fiyatı olarak belirlenir.
b) Eğer son 10 dakika içerisinde 10’dan az işlem yapıldıysa, seans içerisinde geriye dönük olarak bulunan son 10 işlemin miktar ağırlıklı ortalama fiyatı alınır.
c) Seans içerisinde 10’dan az işlem yapıldıysa, seans içerisinde gerçekleştirilen tüm işlemlerin miktar ağırlıklı ortalama fiyatı,
d) Seans içerisinde hiç işlem yapılmamışsa, bir önceki günün uzlaşma fiyatı günlük uzlaşma fiyatı olarak belirlenir.
Seans sonunda yukarıda belirtilen yöntemlere göre günlük uzlaşma fiyatının hesaplanamaması veya hesaplanan fiyatın piyasayı doğru yansıtmaması durumunda, aşağıda belirtilen yöntemler tek başına ya da birlikte kullanılarak günlük uzlaşma fiyatı tespit edilebilir.
a) Seans sonundaki en iyi alış ve satış kotasyonlarının ortalaması,
b) Dayanak varlığın spot fiyatı veya sözleşmenin diğer vade ayları için geçerli olan günlük uzlaşma fiyatları da dikkate alınarak hesaplanacak “teorik” fiyatlar.
Özel Emir Pazarında gerçekleşen işlemler yukarıdaki hesaplamalara dahil edilmez. Uzlaşma Fiyat Komitesi tarafından günlük uzlaşma fiyatının değiştirilme durumu saklıdır. Dayanak varlığın vade ayı son işlem günü ve öncesindeki asgari iki iş gününe ait ürün fiyatlarının miktar ağırlıklı ortalaması Vade Sonu Uzlaşma Fiyatı olarak alınır.
Takas süresi T+1 olarak uygulanır. Zararlar hesaplardan T günü sonunda tahsil edilirken, karlar hesaplara T+1 günü aktarılır. Mal vadeli işlem sözleşmelerinde vade ve son işlem günü her vade ayının son iş günü olur. Yurtiçi piyasaların resmi tatil nedeniyle yarım gün olması durumunda sözleşmenin vadesi ve son işlem günü bir önceki iş günüdür.
27 www.borsaistanbul.com
89
Baz fiyat, günlük fiyat değişim limitlerinin hesaplanmasında kullanılan ve sözleşmenin işleme açıldığı gün Uzlaşma Fiyatı Komitesi tarafından belirlenen fiyat, diğer işlem günleri için ise bir önceki günün uzlaşma fiyatıdır.
Günlük fiyat değişim limiti, her bir sözleşme için belirlenen baz fiyatın ±%10’udur. Bu yöntemle hesaplanan alt veya üst limitin fiyat adımına tekabül etmemesi halinde üst limit bir üst fiyat adımına, alt limit ise bir alt fiyat adımına yuvarlanır.