Vadeli piyasalar genel anlamda spot piyasalarda işlem gören ürünlerin fiyatlarında meydana gelebilecek değişimlerden kaynaklanan riski devretmek isteyen kişilere hizmet vermektedir. Organizasyon temelinde vadeli işlem borsaları tarafların gelecek projeksiyonları üzerine kurulu olması sebebi ile fiyatların daha rekabetçi koşullar altında oluşumuna ve oluşan bu fiyatların ilgili çevrelere anında aktarılmasına piyasalar hakkında gerçekçi bilgilerin edinilmesine, bir anlamda gerçekçi fiyat oluşumuna olanak sağlamaktadır.
Finans jargonunda kullanılan 'Hedger' kelimesi riskten korunmak isteyen ve hedefi olduğu riski dışarı aktarma amacıyla piyasada işlem yapan katılımcılar için; 'spekülatör' ise riskten korunmak isteyen katılımcıların riskini alarak piyasa öngörüleri dahilinde kâr elde etmek isteyen kişi ve kuruluşlar için kullanılan tabirlerdir.
Ekonomik faaliyetlerde bulunarak milli gelirden pay alan gruplar, gelecekte olası risklere karşı kendilerini vadeli işlem sözleşmeleri ile koruyabilme imkânına sahiptirler. Vadeli işlem sözleşmeleri ilk kez tarım ürünlerindeki dönemsellikler, dışsallıklar, doğa olayları, arz ve talepteki ani değişimler nedeni ile oluşan fiyat değişimlerinin olumsuz etkilerinden korumak isteyen üreticiler tarafından kullanılmaya başlanmıştır.
1.4.2. Geleceğe Yönelik Fiyat Oluşumu Sağlama Fonksiyonu
Vadeli işlem piyasaları, işleme konu ürünün gelecekteki fiyatının oluşmasında geniş bir katılım sağlayarak gerçekçi fiyat oluşumuna katkı sağlamaktadır. Spot piyasalarda fiyatlar genel olarak anlık tüketiciler ve üreticilerin katılımı ile oluşurken vadeli piyasalarda ürünü çok daha geniş bir zaman aralığında talep eden alıcılar, satıcılar ve spekülatörlerin katılımı ile oluşmaktadır.
Daha geniş bir anlatımla, spot piyasada işlem yapan tarafların; ilgili malın üretimi, nakli, depolanması veya işlenmesi ile ilgili bir alt yapıya sahip olmaları gerekmekteyken, vadeli işlemler piyasasında malı temsil eden sözleşmelerin alınıp satılması için herhangi bir
9 Ali Uslu , a.g.e., s. 14
43
depoya veya işleme ünitesine ihtiyaç yoktur. Vadeli piyasalarda küçük bir miktar teminat yatırılarak büyük pozisyonlar alınabilmekte, istenildiği an pozisyondan çıkılabilmekte böylece fiyat oluşumuna katılım sağlanmış olmaktadır.
1.4.3. Bilgilendirme İşlevi
Vadeli işlem borsalarında fiyat katılımcıların kolektif davranışları ile piyasada belirlenir. Oluşan fiyat katılımcıların gelecek projeksiyonlarının bugüne indirgenmesidir dolayısı ile yapılan işlem gelecekteki konjonktürün fiyatlandırılmasından başka bir şey değildir. Böylece, fiyat mekanizmasında gereken koordinasyonun sağlanması ile birimlerin verilen fiyatlarda kendilerine iletilen bilgiler doğrultusunda yatırım ve tüketim kararlarını vermelerine imkan sağlanır. Böylece vadeli piyasalarda oluşan fiyatlar sadece arz talebin dengelendiği bir eşitlik değil katılımcıların gelecek hakkındaki bilgilerinin kümülatif toplamıdır. Bütün bunları göz önüne alan yatırımcı gelecekteki kararlarını piyasadan aldığı bu bilgiler doğrultusunda yapacaktır. Vadeli işlem borsalarının bu bilgilendirme işlevini yeterince yerine getirmesi için piyasalarda alıcı ve satıcıların tek başlarına fiyatları etkileyemeyecek derecede çok olması gerekmektedir.
1.4.4. Güvence ve Likidite Sağlama İşlevi
Takas odaları, vadeli piyasalarda alım satım işlemlerine aracılık eden ve tarafların edimlerini sözleşme koşullarına uygun olarak yerine getireceklerini garanti eden bir güvence kurumu işlevi görür. Dolayısı ile vadeli kontrat alıp satanlar karşı taraf hakkında uzun araştırmalar yapmak zorunda kalmaz. Genellikle bu borsalarda alıcı ve satıcı birbirlerini tanımaz, aracı kurumların vasıtası ile alım satım yaparlar.
Vadeli işlem borsaları işlem derinliğinden dolayı ürünlerin teslimat zorunluluğu olmayan ve gerektiği hallerde rahatlıkla paraya çevrilebildiği yerlerdir. Özellikle opsiyon sözleşmesi sahipleri normal piyasa koşulları altında bu sözleşmeleri rahatlıkla nakde çevirebilmektedirler. OTC şeklinde çalışan piyasalarda kontratların nakde çevrilebilirliği oldukça sınırlıdır ve bu nedenle vadeli işlem piyasalarında katılımcıların sayısı, piyasa derinliği ve likididasyon, OTC piyasalara göre oldukça fazladır.
1.4.5. Alım Satım Kolaylığı İşlevi
Vadeli işlem borsalarını OTC borsalardan ayıran temel özelliklerin başında organize bir yapı arz etmeleri ve standardize kontratlar içermeleri gelmektedir. OTC piyasalarda taraflar birbirlerini tanıyan ve sınırlı sayıda kişi ile işlem yaparlarken, vadeli 44
işlem borsalarının organize olmuş yapısı çok sayıda kişi arasında işlem yapılmasına ve tüm işlemlerin denetim altında tutulmasına olanak sağlamaktadır. Bu borsalarda işlem gören ürünlerin doğru fiyatlama yapılabilmesi için kalite ve miktar açısından standardize edilmiş olmaları gerekmektedir. Özelikle, ürün kalitesinin oldukça önemli olduğu tarım ve sanayi ürünlerinde borsada o ürünün numunesine göre yapılan kalite kontrol belgesinin ilgili komiteye iletilmesi ile söz konusu kontratı alan kişilerin ürünün kalitesi hakkında önceden sağlıklı bir bilgi sahibi olmaları sağlanmış olur.
Kontrat miktarlarının belirli bir standarda tabi tutulması teminatların hesaplanması ve işlemler üzerinde hesaplama yapılmasında oldukça faydalı olmaktadır. Özellikle finansal vadeli işlem kontratlarının miktarının ve vadesinin standardize edilmesi bu ürünlerin genel kabulünü arttırır. Vadeli işlem borsalarında yatırımcıların kendilerini aşırı fiyat değişmelerinin getireceği riskten koruyabilmeleri amacı ile kontratların günlük fiyat dalgalanmaları belirli miktarlarla sınırlandırılmıştır. Borsa yönetimi ve komitesi ürünlerin fiyatlarında spekülatif artış veya azalışlar tespit etmesi halinde alım satım işlemlerini bir süre için durdurabilmekte ve dalgalanmaya yol açan faktörler sona erinceye kadar işlem yapılmasını engelleyerek denge sağlamaktadır.
1.4.6. Tarımsal Ürünlerde Üretimin Standartlaştırılması ve Fiyat Dalgalanmalarını Azaltılması
Tarım ürünlerinin arzı doğa şartlarına aşırı bağımlı olduğu için hem gelişmiş hem de gelişmekte olan ülkelerde oldukça değişkendir ve üretim planlamasının yapılması oldukça güçtür. Özellikle üretim miktarı doğal koşullara aşırı bağlı olan ürünlerin üretimini yapan çiftçiler vadeli işlem kontratları ile gelecekteki belirsizliklerden korunmaya çalışmaktadır, böylece tarım ürünlerinin üretim planlaması daha sağlıklı yapılabilecek ve örümcek ağı teoremindeki gibi fiyat ve miktar dalgalanmalarının önüne geçilebilecektir. Ancak vadeli işlemlerde bulunmanın da bir maliyeti vardır, dolayısı ile çiftçiler vadeli işlem yapma kararı alırken belirsizliğin yaratacağı riskin maliyeti ve vadeli işlemin maliyeti arasında bir tercih yapma durumundadır. Vadeli işlemler ayrıca henüz ekim yapmamış çiftçilere ürünün gelecek yılki olası fiyatları hakkında bilgi vermekte ve ekecekleri ürün çeşidini buna göre belirlemelerine imkan sağlamaktadır.
Vadeli piyasalar, tarım ürünlerine devletin fiyat ve miktar müdahalesi gereksinimini azaltacak, böylece devlet planlamasının yerini, piyasa dengesi alacaktır. Devletin tarım kesiminde destekleme alımları vb. araçlarla sağlamaya çalıştığı tarımsal üretim planlaması 45
böylelikle sağlanabilecek ve devletin tarım kesiminde müdahale için kullandığı fonlar daha verimli alanlarda kullanılabilecektir. Tarım ürünlerinin kalite açısından sınıflandırılmış ve standardize edilmiş olması kontrat standardizasyonu açısından da önem taşımaktadır. Borsalarda fiziksel işlemlere ilişkin bölümlerde ilgili tarımsal ürünlere yönelik örnekler hazırlanır ve çeşitli bölgeler itibarı ile söz konusu ürünler için laboratuvar tahlilleri yapılır. Üreticiler özellikle tarım ürünlerini hammadde olarak kullanan sektörlerin görüşleri doğrultusunda, sanayiye yönelik ürünler üretmeye teşvik edilir.
1.4.7. Uluslararası Fon Akımlarını Artırma İşlevi
Dünyanın çeşitli yerlerindeki vadeli işlem borsaları arasındaki organik bağların artmasından ötürü finansal piyasalardaki işlemler global bir hale gelmiştir. Bugün, Japonya’da evinde oturan bir emekli saniyeler içinde ABD’nin Chicago şehrindeki bir buğday üreticinin ürününe dayalı vadeli işlem kontratında uzun pozisyon alabilmekte ve aynı anda Londra merkezli LIFFE’de işlem gören faiz bazlı bir opsiyon sözleşmesinde kısa pozisyona geçebilmektedir. Vadeli işlem piyasalarında sözleşmeye esas olan değerin tesliminin zaruriyet taşımaması nedeni ile yatırılan sermaye miktarından çok daha fazlası için işlem yapılabilmekte ve böylelikle finansal küreselleşmenin vadeli işlem borsaları ile sağlanabileceği ve uluslararası fon akımlarının ülkeleri daha sıkı bir şekilde birbirine bağlayacağı öngörülebilmektedir.
Vadeli işlem sözleşmelerinin uluslararası piyasalarda işlem hacminin oldukça fazla artması ve finansal kurumların ve uluslararası sermayenin spekülatörlüğe soyunması bu işlemlerin işlem hacmini ciddi boyutlara ulaştırmış ve ödemeler dengesi tablolarında önemli bir yer tutmasına yol açmıştır. Günümüzde vadeli işlemler nedeni ile ülkelerin ödemeler dengesinde ciddi açıklar meydana gelebilmektedir.