Vadeli İşlem Sözleşmelerini Değerleme

Vadeli işlem sözleşmeleri uzlaşma fiyatı esas alınarak değerlendirme yapılmaktadır.

Piyasaya göre değerlemeye tabi tutulmuş haliyle opsiyon primi, opsiyonu alan ve primi ödeyen tarafından bilançonun aktifinde dönen varlıklar altında menkul kıymet olarak, opsiyonu yazan ve primi teslim alan tarafından ise bilançonun pasifinde kısa vadeli finansal borçlar içerisinde izlenir.

Opsiyon primi, içsel değer ve zaman değerinin toplamından oluşmaktadır. Opsiyon sözleşmesinin içsel değeri, opsiyonun kullanım fiyatı ile sözleşmeye konu varlığın makul değeri arasındaki opsiyon sahibinin lehine olan fark olarak tanımlanabilir. Opsiyon sözleşmesinin zaman değeri ise, opsiyon primi ile opsiyon sözleşmesinin içsel değeri arasındaki farkı göstermektedir.

Opsiyon sözleşmeleri uzlaşma fiyatı esas alınarak değerlemeye tabi tutulmaktadır. Değerleme sonucu bulunan opsiyon sözleşmesinin içsel değerindeki değişiklikler, korunma amaçlı opsiyon sözleşmeleri hariç, doğrudan gelir tablosu ile ilişkilendirilmektedir. Korunma amaçlı işlemlerde, içsel değerdeki değişiklikler makul değer değişikliğine ve nakit akışı riskine karşı yapılan korunma hükümleri esasınca muhasebeleştirilmektedir. Opsiyon sözleşmesinin zaman değerindeki değişiklikler ise, opsiyon sözleşmesi riskten korunma sağladığı sürece doğrudan gelir tablosu ile ilişkilendirilebilmektedir.

Vadeli işlem ve opsiyon sözleşmeleri için takas kurumuna verilmiş nakit teminatların ise menkul kıymetler hesabında izlenmesi uygun olacaktır.

Vadeli işlem ve opsiyon sözleşmeleri için nakit haricinde teminata verilen varlıklardan menkul kıymetler ve dövizler, mali tablolarda ilgili oldukları muhasebe standartlarına göre değerlendirilmektedir. Şu kadar ki, söz konusu varlıkların vadeli işlem veya opsiyon sözleşmesinde meydana gelen zararlar nedeniyle işletmelerin mülkiyetinden çıkması halinde değerleme, sözleşme nedeniyle oluşan ve teminattan karşılanan zararların tutarı dikkate alınarak yapılmaktadır.

Vadeli işlem ve opsiyon sözleşmelerinin piyasa değerinde meydana gelen değişmeler ve teminat hesabından elde edilen faiz nedeniyle takas kurumundan olan alacaklar da menkul kıymetler hesabında izlenmektedir.

Belirli bir amacı elde etmek üzere, risk ve getirileri arasında önemli ölçüde korelasyon bulunan ve bu anlamda birbirleri ile ilişkili olan farklı türde ve vadedeki vadeli işlem ve opsiyon sözleşmelerinin piyasa değerinde meydana gelen değişiklikler birbirleri ile mahsup edilerek, tek bir kalem olarak gelir tablosu veya bilanço kalemleri ile ilişkilendirilebilmektedir.

Vadeli işlem ve opsiyon sözleşmeleri ile ilgili olarak işletmeler; ayrı ayrı vadeli işlem ve opsiyon sözleşmesi cinsi bazında, ilgili miktarlar da belirtilmek suretiyle sözleşmelerin cinsi, yapılış amacı, riskin niteliği, risk yönetim stratejisi, riske karşı korunma ilişkisi, işletmenin mali durumuna muhtemel etkileri, nakit akışının zamanı, önceden gerçekleşeceği tahmin edilen ve bu tahmine dayanılarak muhasebeleştirilen, ancak gerçekleşmeyeceği anlaşılan işlemlerin gerçekleşmemesinin nedenleri, sözleşmeler nedeniyle cari dönemde gelir tablosu ile ilişkilendirilmeyen gelir ve giderler, korelasyonun belirlenmesine ilişkin esaslar ve korelasyon katsayısı hakkında mali tablolarının dipnotlarında yeterli bilgi vermekle yükümlüdürler.

İKİNCİ BÖLÜM

VADELİ İŞLEM PİYASALARININ ARAÇLARI

Türev araçları, sadece finans sektörüyle ilgili kişi ve kurumlara hitap etmeyip global olarak herkesi ilgilendirmektedir. 2003 yılında Uluslararası Swap ve Türev Araçlar Birliği (ISDA) tarafından, finansal olmayan en büyük 500 şirket incelenerek yapılan araştırmada, şirketlerin %92’sinin korunma amacıyla türev araçlarını kullandığı ortaya çıkmıştır. Bu da türev araçlarını kullanacak kesimin finans sektöründe faaliyet göstermesinin zorunlu olmadığını göstermektedir. Finansal olmayan şirketlerin çoğu da belirsizlikleri ortadan kaldırmak (korunma) amacıyla vadeli piyasalarda işlem yapmaktadırlar. Bu çerçeveden bakıldığında, Türkiye’de bireyselden kurumsala ne denli geniş bir potansiyel yatırımcı kitlesinin türev araçlarıyla ilgilenebileceği açıkça görülmektedir.

Türev araçlarına yatırım yapmak isteyen kişi ve kurumlar, uzun bir araştırma ve prosedürün yerine, belirli miktar veya oranda teminat yatırarak aracı üyeler vasıtasıyla işlem yapabilirler. İşlem yapan tarafların, birbirini tanıması gerekmez. Yapılan tüm işlemler, borsa takas merkezinin garantisi altındadır. Bu piyasalarda işlemler karşılıklı olarak, yüz yüze sesli pazarlık yöntemiyle (open outcry) ya da elektronik ortamda bilgisayar vasıtasıyla (elecktronic trading) yapılır. Fiyat bilgileri de anında kamuoyunun bilgisine sunulmaktadır.

Vadeli işlem sözleşmeleri devletin yetki verdiği örgütlü borsalarda işlem görmektedir. Bu borsalar, vadeli işlem sözleşmesi alım satımında, ortak çıkarları olan insanların kurmuş oldukları gönüllü kuruluşlardır. Borsalar sözleşme alım satımı yapmayıp, fiyat oluşum sürecine doğrudan katılmamaktadırlar.

2.1. VADELİ PİYASALARDA İŞLEM GÖREN ENSTRÜMANLAR Dünya genelinde dört çeşit vadeli enstrüman, piyasalarda yaygın olarak işlem görmektedir:27

i. Opsiyon Sözleşmeleri: Forward ve futures sözleşmelerinin aksine opsiyon sözleşmelerinde taraflar, yükümlülüklerini yerine getirmede eşit şartlara sahip değildir.

Zarar eden tarafın zarara katlanma zorunluluğu olarak ifade edebileceğimiz yükümlülükleri yerine getirme eşitliğinin olmayışı, opsiyon sözleşmelerinden elde edilen getirinin doğrusal olmamasına yol açmaktadır. Opsiyon sözleşmelerinde alınıp satılan şey kıymetin kendisi değil, kıymetin ileriki bir tarihte alınması veya satılması hakkıdır.

ii. Futures Sözleşmeleri: Organize piyasaların kurulması ile beraber futures sözleşmeleri de borsalarda işlem görmeye başlamıştır. Futures sözleşmeleri, aslında asli unsurları standardize edilmiş forward sözleşmelerinden başka bir şey değildir. Futures sözleşmeleri forward sözleşmelerinin bir çok dezavantajını gidererek vadeli işlemlere işlerlik kazandırmıştır.

iii: Vadeli işlemlerin tarihsel gelişimine bakıldığında ilk olarak forward sözleşmelerinin yapıldığı görülmektedir. Bölüm başlangıcında bahsedilen lettre de faire sözleşmeleri de forward sözleşmelerdir. Forward sözleşmeler vadeli işlem sözleşmelerinin en ilkel biçimi olup, hukuken adi sözleşme niteliğine haizdir. Sözleşmenin asli unsurlarını alıcı ve satıcı karşılıklı olarak serbestçe belirlemektedirler. Bu sözleşmelerin geçerli olabilmesi için herhangi bir şekil şartı da aranmamaktadır.

iv. Swap Sözleşmeleri: Diğer bir vadeli sözleşme de bir varlığın ya da yükümlülüğün sözleşmenin tarafları arasında el değiştirdiği Swap sözleşmeleridir. Bu sözleşmelerde taraflar kendilerinin değil karşı tarafın alacağını tahsil eder veya yükümlülüğünü yerine getirir. Swap sözleşmeleri, erişilmesi zor piyasalara giriş imkânı sunarak, yatırımcıların risklerini daha iyi yönetmelerine imkân tanımaktadır.

Yukarıda kısaca açıklanan vadeli işlem araçları, düzenli piyasaları bulunan ve borsada işlem gören finansal araçlar ve tezgâh üstü işlemler olarak adlandırılan, düzenli piyasaları bulunmayan yani sistemli bir borsada işlem görmeyen finansal ürünler olarak ikiye ayrılmaktadır.28

28 _{Levend Duransoy ve diğerleri a.g.e.}