Riskten Korunmak

Vadeli işlem piyasalarının en önemli kullanım amacı; yatırımcıyı fiyat değişimi riskinden korumasıdır. Yatırımcı, spot piyasada aldığı pozisyonun tersi pozisyonu vadeli işlem piyasasında almaktadır. Yani spot piyasada satış pozisyonu alan yatırımcı vadeli işlem piyasasında alış pozisyonu, spot piyasada alış pozisyonu alan yatırımcı vadeli işlem piyasasında satış pozisyonu alarak bir piyasadaki kaybını diğer piyasadaki kazancı ile dengelemeyi amaçlamaktadır. Kayıp ile kazancın eşit miktarda olması durumunda tam korunma sağlanmış olmaktadır. Bu korunma sayesinde arz ve talepten kaynaklanan fiyat belirsizliğinin maliyeti azaltılmış olmaktadır.

Houthaker’a göre belirsizlik, malın üretimi ile tüketimi arasındaki zaman farkından kaynaklanmaktadır. Bu zaman diliminde üretim ve tüketim düzeyi ile ilgili oluşan yanlış beklentiler fiyat dalgalanmalarına yol açmaktadır. İki tip belirsizlik mevcuttur: Sosyal belirsizlik ve kişisel belirsizlik Sosyal belirsizlikte kişiler kendi üretim ve tüketim miktarlarını bilmekte fakat başkalarının üretim ve tüketim miktarlarını bilmedikleri için ne şekilde davranmaları gerektiğini ve fiyatlarda ne şekilde değişmeler olacağını bilmemektedirler. Kişisel belirsizlikte ise gelecekteki ekonomik şartların belirlenememesinden dolayı kişiler kendi üretim ve tüketim miktarlarını da belirleyememektedirler.

Vadeli işlem piyasalarında yapılan riskten korunma uygulamasıyla aşırı mal stoku tutmaktan veya fazla sayıda ileride teslim taahhüdüne girmekten kaynaklanan riskler azaltılmış olmaktadır. Üretici, (yatırımcı) vadeli işlem sözleşmesi satarak söz konusu ürüne sahip olmadığı halde, örneğin ürünü henüz tarladayken, sözleşmeye konu olan ürünün spot fiyatında gelecekte meydana gelebilecek düşmeye karşı korunabilmektedir. Bu tip korunmaya açığa korunma denilmektedir. Üretici, (yatırımcı), örneğin buğdaya dayalı üretim yapan bir un firması, buğdaya dayalı vadeli işlem

sözleşmesi satın alarak ürünün spot fiyatında gelecekte olabilecek yükselmeye karşı korunabilmektedir. Bu tip korunmaya da uzun korunma adı verilmektedir.

Yatırımcı riskten korunma uygulamasıyla fiyat riski yerine baz riski üstlenmektedir. Vadeli işlem sözleşmesinin spot fiyata göre farklı fiyatlandırılması sonucu baz değerinin değişmesi baz riske yol açmaktadır. Baz değer ise vadeli işlem fiyatı ile spot fiyat arasındaki fark olarak tanımlanmaktadır.

Vadeli işlem sözleşmesine konu olan ürün ile yatırımcının riskten korunmayı amaçladığı ürün, aynı değilse çapraz korunma yapılmış olmaktadır. Fakat yatırımcı söz konusu her iki ürünün spot fiyatı arasındaki farktan kaynaklanan çapraz korunma riskine maruz kalmaktadır. Bu risk spot piyasadaki fiyat riskine göre daha az olduğu için vadeli işlem piyasalarından riskten korunmak amacıyla yararlanılmaktadır. Vadeli işlem piyasalarının araştırma maliyetlerini azaltıcı ve bilgi akışını hızlandırıcı özelliği de riskten korunmak isteyenlere yardımcı olmaktadır.

Korunma amaçlı sözleşmeler, riski ortadan kaldırmak, azaltmak veya bir başkasına yansıtmak amacıyla kullanılmakta ve riskten korunma muhasebesinin uygulanmasını gerektirmektedir. Opsiyon primleri ve forward kontrat teminatları vergiden düşülebilirken, gelecek sözleşmeleri teminat ve marjinleri vergiden düşülememektedir.19 Ancak Türkiye’de kurulan Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası’ndan, 2006 yılı içinde elde edilen kazançlar, işlem hacminin gelişiminin desteklenmesi amacıyla Gelir Vergisi Kanunu Geçici 67.md. 13. fıkra hükmüne istinaden vergiden müstesna tutulmuştur.

1.6.2.1. Korunma Amaçlı İşlemler

İşlemlerin korunma amaçlı olarak kabul edilebilmesi için aşağıdaki şartların tümünün birlikte sağlanması zorunludur.20

Korunması amaçlanan varlık veya yükümlülüğün, mali tablolarda, rayiç bedel üzerinden değerlendirilmesi,

19_{Miray Müminoğlu; Yeni Mali Ürünler ve Türkiye’de Uygulanması için Gerekli Düzenlemeler,}

Türkiye Bankalar Birliği Yayınları, Ankara 1994 s.18

20 _{Vadeli İşlem ve Opsiyon Sözleşmelerinin Muhasebeleştirilmesine İlişkin Usul ve Esaslar Hakkında} Tebliğ, Seri XI No:9

Korunması amaçlanan varlık, yükümlülük ve taahhütlerin değeri ile varlık veya yükümlülük ya da belirli bir riskle ilişkisi kurulabilen muhtemel işlemlerin nakit akışlarındaki değişmelerin işletmeyi döviz kuru, fiyat ve faiz oranı riskine maruz bırakması,

Riske karşı korunma önlemi oluşturulurken, riskin niteliği, işletmelerin risk yönetim stratejisi, riske karşı korunma ilişkisi, riske karşı korunma aracının niteliği ve korunmada etkinliğin nasıl değerlendirileceğine ilişkin yetkili organ tarafından karar alınması ve korunma işleminin belgeye dayandırılması,

Hem riske karşı korunma önlemi oluşturulurken hem de korunma ilişkisi sürdürülürken, riske karşı korunma ilişkisinin, riske karşı korunmanın belirlendiği dönemde korunan risk ile ilişkisi kurulabilen makul değer ve nakit akışı değişikliklerini dengelemede etkin olması ve etkinliğin mali tablo hazırlanma dönemlerinde düzenli olarak değerlendirmeye tabi tutulması,

Korunması amaçlanan kalemlerin makul değerlerinin güvenilir bir şekilde elde edilebilir olması gerekmektedir.

Korunma amaçlı işlemlerde, işlemin belirli bir yüzdesinin korunması amaçlanan varlık veya yükümlülüklerle ilişkilendirilebilmesi de mümkün olmaktadır. Bu işlemlerde, korunan kalem tek bir varlık, yükümlülük veya taahhüt ya da bunların özel bir bölümü veya benzer kalemlerden oluşan bir portföy olabilir. Ancak, korunan kalemlerin değerlerinin arasında yüksek korelasyon olması şartı aranmaktadır.

Mevcut varlık, yükümlülük ve taahhütlerin; makul değer değişikliklerinin riskten korunması ve nakit akışlarının riskten korunması olmak üzere iki ayrı tip riskten korunma muhasebesi mevcuttur.

Şekil: 2 Riskten Korunma Muhasebesi

1.6.2.1.1. Makul Değer Değişikliği Riskine Karşı Yapılan Korunma

Makul değer değişikliği riskine karşı korunma; mevcut bir varlığın, yükümlülüğün ya da belirli bir riskle ilişkisi kurulabilen ve mali tablolarda gösterilmeyen taahhüdün makul değerindeki değişikliklere karşı yapılan korunmadır.

Bu riske karşı yapılan korunma amaçlı işlemler aşağıdaki esaslar doğrultusunda değerlendirilmektedir.

i. Korunma amaçlı olarak alım-satımı yapılan riske karşı korunma aracının değerinde meydana gelen değişiklikler, cari dönemin gelir tablosuna yansıtılmaktadır.

ii. Mevcut varlık, yükümlülük veya taahhütlerin değerinde makul değerini yansıtacak şekilde ayarlama yapılmaktadır. Söz konusu ayarlamalar ilgili hesap kaleminin tabi olduğu hükümlere uygun olarak kayıtlara yansıtılmaktadır. Değer ayarlamasından kaynaklanan kâr veya zarar cari dönemin gelir tablosuna yansıtılmalıdır.

iii. Taahhütlerin gerçek değerinin riskten korunması söz konusu olduğunda, taahhütlerin değerinde meydana gelen değişikliklerin mali tablolara yansıtılma zorunluluğu bulunmaktadır.

Riskten Korunma

Makul Değer Değ. Riskinden Korunma Nakit Akışlarının Riskten Korunması

1.6.2.1.2.Nakit Akışı Riskine Karşı Yapılan Korunma

Nakit akışı riskine karşı korunma, mevcut bir varlık veya yükümlülüğün ya da belirli bir riskle ilişkilendirilebilen, gelecekteki muhtemel işlemlerin nakit akışlarında belirli bir riskten kaynaklanan değişikliklere karşı korunmasıdır.

Nakit akışı riskinden korunma amaçlı işlemler aşağıdaki esaslar uyarınca değerlendirilmelidir.

i.Gelecekte oluşması beklenen işlemin niteliği, tarihi ve diğer şartları önemli ölçüde belirlenmiş olmalıdır.

ii.Gelecekte oluşması beklenen işlemin gerçekleşme ihtimali, işlemin niteliği gereği, tarihi veriler ve diğer hukuki ve iktisadi şartlar çerçevesinde kuvvetli olmalıdır.

iii.Riske karşı korunma aracının değerinde meydana gelen artış veya azalışların, riski dengelemekte etkin kısmı ilk olarak, kısa veya uzun pozisyon alınmasına göre, bilançoda vadeli işlem sözleşmelerinden ve opsiyon sözleşmelerinden kaynaklanan ertelenmiş gider/gelir olarak yedekler hesabı içerisinde muhasebeleştirilerek, riske karşı korunan işlemin sonuç hesaplarını etkilediği dönem ya da dönemlerde gelir tablosuna yansıtılmalıdır.

iv.Dengelenmekte olan riskle ilgili olarak riske karşı korunma aracının değerindeki kümülatif değişme, korunan kalemin veya işlemin makul değerindeki kümülatif değişmeden farklılaştığı zaman, riske karşı korunma aracının değerindeki değişimin etkisiz kalan kısmı gelir tablosuna yansıtılmalıdır.

v.Başlangıçta gerçekleşmesi beklenen işlemin, gerçekleşmemesi veya gerçekleşmeyeceği ihtimalinin ortaya çıkması sonucu nakit akışı riskine karşı yapılan korunma işlemi sona ererse, vadeli işlem ve opsiyon sözleşmelerinden kaynaklanan ertelenmiş gider/gelir kalemi altında kaydedilen tutarın gelir tablosuna aktarılması gerekmektedir.