İzmir Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası

Türkiye’de 1980’li yılların başından itibaren yapılan düzenlemeler, kurumsal yapıdaki ve teknolojik altyapıdaki ilerlemeler, sermaye piyasalarında gerek birincil gerekse ikincil piyasadaki işlem hacimlerini artırmıştır. Bununla birlikte, bugüne kadar türev mali araçların işlem gördüğü kapsamlı bir piyasa oluşturulamamıştır. Bunda düzenlemelerle ilgili eksikliklerin rol oynamasına rağmen, asıl belirleyici istikrarlı bir ekonomik ortamın sağlanamaması olmuştur. Çünkü, her ne kadar bu piyasalar riskten korunma amacıyla kurulsa da aşırı dalgalanmaların olduğu, ekonomik parametreler ve fiyatların makul ölçülerde tahmin edilemediği ortamlarda etkin olarak çalışamamaktadır.90

1994 krizi sonrasında TCMB tarafından açılan döviz forward piyasası ise, daha çok kambiyo piyasasında kontrolü yeniden sağlamak amacıyla kullanılmıştır. İthal veya ihraç edilen ürünlerde (altın, pamuk vs.) karşılaşılabilecek risklerden korunmak maksadıyla yurtdışı vadeli işlem borsalarında yapılan işlemler ile vergiye tabi olmadan gerçekleştirilen forward işlemler dışında, Türkiye’de vadeli işlem ve opsiyon uygulaması konusunda ilk düzenleme 23.07.1995 tarih ve 22352 sayılı Resmi Gazete’de yayınlanan “Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsalarının Kuruluş ve Çalışma Esasları Hakkında Genel Yönetmelik” ile yapılmıştır. Bu düzenlemeyi müteakiben, 18.10.1996 tarih ve 22791 sayılı Resmi Gazete’de çıkarılan “İstanbul Altın Borsası Vadeli İşlemler ve Opsiyon Piyasası Yönetmeliği” ile İstanbul Altın Borsası’nda altın ve dövize dayalı vadeli işlem ve opsiyon sözleşmelerinin alım-satımına ilişkin esaslar belirlenmiş, 1997 yılında altın futures sözleşmeleri, yapılmaya başlanmıştır. 29.01.1997 tarih ve 22892 sayılı Resmi Gazete’de çıkarılan “İMKB Vadeli İşlemler Piyasası İşlem ve Üyeliğine İlişkin Yönetmelik” ve “İMKB Vadeli İşlemler Piyasası Takas Merkezi Üyeliği ve İşlemlerine İlişkin Yönetmelik” ile de hisse senedi, faiz getirili menkul kıymetler, endeks ve diğer finansal göstergeler üzerine vadeli ve opsiyonlu işlemlerin yapılmasına ve takasına ilişkin esaslar düzenlenmiştir. İMKB Vadeli İşlemler Piyasası işlem ve takas esaslarını ve üyeliklerini düzenleyen söz konusu yönetmelikler 23.02.2001 tarih ve 24327 sayılı Resmi Gazete yayımlanan “Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsalarının Kuruluş ve Çalışma Esasları Hakkında Yönetmelik”in 56. Maddesi ile yürürlükten kaldırılmış,

daha sonra yeni yönetmelikler 19.07.2001 tarih ve 24467 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir.

1999 yılında 2499 sayılı Sermaye Piyasası Kanunu'nun 40’ıncı maddesinde 4487 sayılı Kanunla değişiklik yapılarak Türkiye’de vadeli işlem ve opsiyon borsası kurulabilmesi için gerekli yasal altyapı oluşturulmuştur.

Söz konusu madde uyarınca çıkarılan Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsalarının Kuruluş ve Çalışma Esasları Hakkında Yönetmelik 23.02.2001 tarih ve 24327 sayılı Resmi Gazete'de yayımlanarak yürürlüğe girmiş ve 19.10.2001 tarih ve 24558 sayılı Resmi Gazete'de yayımlanan 2001/3025 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile VOBAŞ, (Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası A.Ş.) unvanı altında bir vadeli işlem borsası kurulması kararlaştırılmıştır. Daha sonra vadeli işlemler borsası dünyadaki gelişmelere paralel olarak anonim şirket şeklinde yapılandırılmış ve 04 Temmuz.2002 tarihinde Ticaret Siciline tescil ettirilerek tüzel kişilik kazanmıştır. Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsalarının Kuruluş ve Çalışma Esasları Hakkında Yönetmelik hükümlerine dayanılarak borsanın çalışma kural ve esasları belirlenmiştir. 05 Mart 2004 tarihinde faaliyet izni verilen VOBAŞ, (Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası A.Ş.) aynı zamanda Türkiye’deki ilk özel borsa olma özelliğini de taşımaktadır. Borsa 2005 yılı Şubat ayı içerisinde faaliyetlerine başlamıştır.

Vadeli İşlem Borsası’nın, kurumların ve kişilerin risk yönetim ihtiyacını karşılayarak, ekonominin daha sağlıklı işlemesini ve gelecekteki risklerinden korunmalarına imkan sağlayacak sosyal ve iktisadi fonksiyonları bulunmaktadır. Bu yönüyle Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası A.Ş., diğer ticari kuruluşlardan ayrılmaktadır. Varlığını sürdürebilmesi için mutlaka faaliyetlerinden bir gelir elde etmesi zorunluluk ise de, kar elde etmek tek amaç değildir.

Borsanın kuruluş sermayesi 6 milyon YTL'dir. Kurucuları esas olarak finansal kuruluşlardan oluşan ve 11 kurucu hissedarı bulunan borsanın ortaklık yapısı Tablo 18‘deki gibidir.Halen Borsa elli beş ortağı ile faaliyetlerini sürdürmektedir.

Tablo 18: İzmir Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası’nın Kurucu Ortakları

KURUCULAR PAY TUTARI _{(Bin YTL)} PAY ORANI _(%)

İş Yatırım Menkul Değerler A.Ş. 360 6

Türkiye Garanti Bankası A.Ş. 360 6

Akbank T.A.Ş. 360 6

Koçbank A.Ş. 360 6

Türkiye Vakıflar Bankası T.A.O. 360 6

İzmir Ticaret Borsası 1.020 17

TOBB 1.500 25

İMKB 1.080 18

Türkiye Serm. Piy. Aracı Kurl. Birliği 360 6 Türkiye Sınai Kalkınma Bankası A.Ş. 60 1

TAKASBANK 180 3

TOPLAM 6.000 100

Kaynak:www.vob.org.tr, e.t.22.04.2005

Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası’nda ilk aşamada buğdaya, pamuğa, 91 ve 365 gün vadeli devlet iç borçlanma senetlerine, ABD Doları’na, Euro’ya ve İMKB 30 endeksine dayalı vadeli işlem sözleşmeleri işlem görmektedir. Böylece bu varlıkların gelecekteki fiyatları üzerinden sözleşme yapmak mümkün olacak dolayısıyla işletmeler, kurumlar ve bireyler tarafından bu varlıkların fiyatlarıyla ilgili riskler etkin olarak yönetilebilecektir. Bunun yanı sıra, mali piyasalardaki yatırımcılara söz konusu varlıklarla ilgili sözleşmelere yatırım yapma imkanı da doğmaktadır.

Diğer taraftan VOBAŞ’ta yapılan işlemlerden doğan vergi yükümlülükleri ile ilgili, özellikle kuruluş aşamasında üstlenilen görev ve sorumlulukların ifasına katkı sağlanması ve Türkiye’de Vadeli İşlemler Piyasasındaki işlem hacminin gelişiminin desteklenmesi amacıyla; 31.12.2004 tarih ve 25687 sayılı 3 üncü Mükerrer Resmi Gazete'de yayımlanarak yürürlüğe giren 5281 sayılı vergi kanunlarının Yeni Türk Lirası’na Uyumu ile Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun"un 30. maddesi ile Gelir Vergisi Kanunu’na eklenen geçici 67 inci maddesi hükmüne göre Türkiye’de kurulu Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası’nda yapılan işlemlerden 2006 yılında elde edilen kazançlar için tevkifat oranı sıfır olarak uygulanacaktır.

Şekil 11: İzmir Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası İşlem Saatleri

Kaynak : 26.01.2005 günü çıkarılan Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası 2005/4 nolu Genelge

İşlem yapılmayan dönemde, sistem açık olmakla birlikte emir girişi ya da işlem gerçekleşmesi mümkün değildir. Bu dönemde temsilciler; sisteme bağlanılabilmekte, sorgulama yapılabilmekte, normal seans başladıktan sonra sisteme gönderilmek üzere, toplu emir dosyası oluşturulabilmekte, önceki günlerden kalan “iptale kadar geçerli” ya da “tarihli” emirler iptal edilebilmekte ya da düzeltilebilmektedir.

Saat 10:00-15:00 arasında “normal seans” adı verilen tek bir seans düzenlenmektedir. Normal seans fiyat ve zaman önceliğine dayanılarak sürekli müzayede esasıyla işlemlerin gerçekleştirildiği seanstır. Normal seansın son on dakikası “kapanış aralığı” olarak adlandırılmaktadır. Normal seans bittikten sonra uzlaşma fiyatlarının ilan edilmesiyle birlikte kapanış fiyatından emirler de sistem tarafından eşleştirilmektedir. Normal seans bittikten sonra eşleştirilen bu emirler normal seans işlemlerine dahil edilmektedir.

Saat 15:15’te işlem gününe ait uzlaşma fiyatları ilan edilmektedir. Uzlaşma fiyatlarının ilan edilmesini takiben teminat tamamlama çağrıları ilgili üyenin TVİS terminallerinde yayımlanmaktadır. Saat 15:15 ile 16:30 arasındaki dönem “takas süresi” olarak adlandırılmaktadır. Borsa’daki bu işlemler şekil 11’de gösterilmektedir.

Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası Anonim Şirketi'nin faaliyete geçtiği Şubat 2005 tarihi itibariyle İMKB Vadeli İşlemler Piyasası yönetmelikleri yürürlükten 09.00 10.00 12.00 13.00 14.50 15.00 15.15 16.30

Takas Süresi

İşlem Yapılmayan

Dönem Uzlaşma Fiyatlarının Tespiti ve _{Teminat Tamamlama Çağrılarının} Yayınlanması

Öğle Tatili _Kapanış Aralığı Normal Seans

kalktığından, bu tarih itibariyle İMKB Vadeli İşlemler Piyasası resmi olarak kapanmıştır. İMKB tarafından yapılan yazılı açıklamaya göre, dalgalı kur rejimi çerçevesinde kur riskinin yönetimine katkıda bulunulması ve dövizin gelecekteki fiyatına yön verecek bir piyasanın oluşturulması amacıyla 15 Ağustos 2001 tarihinde açılmış olan İMKB Vadeli İşlemler Piyasası'nda, Sermaye Piyasası Kurulu'nun yazılı talebi doğrultusunda, 2005 yılı başından itibaren yeni vadeli sözleşmeler işleme açılmamıştır. Bu çerçevede, 2005 yılı başından itibaren İMKB Vadeli İşlemler Piyasası'nda işleme açık vadeli sözleşme kalmayacağından, piyasada 2005 yılı başından itibaren dövize dayalı vadeli işlem sözleşmelerinin alım satımına son verilmiş ve piyasa bilgileri İMKB bülteninden çıkarılmıştır.91