VADELİ İŞLEM SÖZLEŞMESİNİN DİĞER TÜREV ARAÇ SÖZLEŞMELERİ İLE KARŞILAŞTIRILMAS

1.3.1. Opsiyon Sözleşmesi ile Karşılaştırılması

Her türlü opsiyon sözleşmesi, yapılması konusunda opsiyon hakkı

tanınan işlemin yapılıp yapılmaması, bir tarafın iradesine bağlı olduğundan kesin hüküm ve sonuç doğurmayan türev araç sözleşmeleri sınıfının yegane üyesini teşkil etmektedir. Buna karşın vadeli işlem sözleşmesinin kurulması, yani takas üyelerinin gerçekleştirdikleri işlemlere ilişkin bilgileri takas merkezine iletmeleri ile satıcı takas merkezine karşı teslim etme, alıcı takas merkezine karşı teslim alma borcu altındadır. Diğer bir ifade ile taraflar adına asli borçlar kesin olarak doğmuştur. Dolayısıyla, vadeli işlem sözleşmeleri

kuruldukları anda kesin hüküm ve sonuç doğurmaktadırlar82.

Vadeli işlem sözleşmesi ile bir varlığı satın alan kişi vadeye kadar piyasada kendi lehine gelişen fiyat değişikliklerinden yararlanamaz. Opsiyon sözleşmesi ise bu açıdan dana esnek bir araçtır. Opsiyon alıcısı, sözleşme ile seçim hakkı edinir. Vadeye kadar piyasa koşullarında aleyhine bir gelişme olması halinde opsiyon hakkını kullanmamakta serbesttir. Dolayısıyla, kaybı, opsiyon priminden ibarettir. Opsiyon sözleşmesi dahilinde opsiyon hakkına sahip olan taraf (opsiyon alıcısı), bu hakka sahip olmanın bedeli olarak karşı tarafa sözleşmenin kurulması anında prim ödemektedir. Oysaki vadeli işlem sözleşmesinde bu tür bir ödeme bulunmamakta; taraflar sadece genellikle sözleşme değerinin % 10’ u tutarında, sözleşmenin ifası sırasında ödeyeceği bedelden mahsup edilen bir başlangıç teminatı ile gerektiğinde sürdürme

teminatı yatırmakla yükümlüdür83.

81 _{Ceylan/Korkmaz, Sermaye Piyasası, s. 194.} 82 _{Özşahin, s.13.}

83 _{Kırca, s.47.Yusuf Gökhan Penezoğlu, Hukuki Yönleriyle Vadeli İşlem (Futures) Sözleşmeleri,} 1.Baskı, İstanbul, Kazancı Yayınları, 2004, s. 72.

1.3.2. Swap Sözleşmesi ile Karşılaştırılması

Kesin hüküm ve sonuç doğuran türev araç sözleşmelerinden olan swap sözleşmesinde, örneğin bir para swap’ı sözleşmesinde, iki ayrı para borcu üzerinden mevcut borçların veya alacakların değiştirilmesi söz konusudur. Swap sözleşmesinde, birbirine karşıt iki döviz işlemi bir araya getirilmekte ve anlaşmaya varılan süre için farklı vadeli birbirine karşıt iki döviz işleminin birleştirilmesi ile iki farklı para birimini taşıyan tutarlar taraflar arasında değiş tokuş edilmekteyken, vadeli işlem sözleşmelerinde tek bir alım satım vardır. Dolayısıyla swap sözleşmelerindeki karşılıklı alım satım vadeli işlem sözleşmelerinde söz konusu değildir. Diğer taraftan swap sözleşmelerinde, sözleşmenin vadesi geldiğinde, değiş tokuş yapılan unsurların, ilk swap işleminin yapıldığı günkü değeri üzerinde iadesi söz konusu olduğundan, swap sözleşmelerinin kullandırma borcu doğuran sözleşmeler sınıfı içerisinde ele alınması mümkün görünmektedir. Oysa, vadeli işlem sözleşmesi devir (temlik ve ferağ) borcu doğuran bir sözleşmedir. Bu hususlar, iki türev sözleşmesi arasındaki belirgin farklılıklardır84.

Swap sözleşmeler, sözleşme özgürlüğü ilkesi çerçevesinde, tarafların ihtiyaçlarına göre şekillendirilebilir. Buna rağmen, vadeli işlem sözleşmelerinde böyle bir serbesti bulunmamaktadır. Vadeli işlem sözleşmelerinde takas merkezi ve teminat kurumları, kredi riskini minimize etmektedir. Swap sözleşmelerde ise kural olarak kredi riski oldukça fazladır. Swap sözleşmesi amaçsal bakımdan da çoğu kez vadeli işlem sözleşmesinden farklıdır. Vadeli işlem sözleşmesi alım satımında riskten korunma yanında spekülasyon yapma amacı da ön plana çıkmaktadır. Oysa ki, swap sözleşmesinin akdedilmesinde genellikle spekülatif amaç yoktur. Ayrıca, vadeli işlem sözleşmeleri kısa vadelidir. Fakat swap sözleşmeleri genellikle orta ve uzun vadelidir. Hatta bazı swap sözleşmelerinde vade 15 yıla kadar çıkabilmektedir. Son olarak, vadeli işlem sözleşmelerinden taraflardan sadece biri fayda sağlamakta, diğeri zarar etmekte iken; swap

sözleşmesinde tarafların herbiri farklı oranlarda olsa bile fayda sağlamaktadır

85_.

1.3.3. Forward Sözleşmesi ile Karşılaştırılması

Ferağ ve temlik amaçlı kesin sonuç doğuran türev araç

sözleşmelerinden olan vadeli işlem sözleşmesi ile bu sözleşmenin ilkel şekli olan forward sözleşmesi karşılaştırıldığında, vadeli işlem sözleşmesinin, forward sözleşmesinin ihtiyaçlar karşısında evrim geçirmiş şekli olduğu söylenebilecektir. Forward sözleşmeler, ileri bir tarihte teslimi söz konusu olacak bir malın veya mali enstrumanın (faiz, döviz, tarımsal veya metalürjik ürün) vade, miktar ve fiyatının bugünden belirlendiği sözleşmelerdir. Bu

sözleşmelere, hukukumuzda çoğunlukla alivre satışlar şeklinde

karşılaşılmaktadır86_.

Alivre satışlar, genellikle tarımsal ürünlerde olduğu gibi üretimleri mevsim koşullarına bağlı olan malların belli bir tarih ve fiyatta malın teslimini şart koşan satışlara denir87.

Alivre satışların en önemli özelliği ürünün henüz hazır olmadan, olgunlaşmadan ağaç üstünde veya tarlada ekili iken satılmasıdır. Bu yönüyle

alivre satışların forward sözleşmeleri karşıladıkları söylenebilecektir 88.

Forward sözleşmeler ile vadeli işlem sözleşmeleri arasındaki farklılıklar şunlardır:

a) Forward sözleşmeleri açısından esaslı unsur teşkil etmeyen teminat (margin) sisteminden ortaya çıkan kaldıraç (leverage) etkisinden kaynaklanan bir farklılık bulunmaktadır. Bir vadeli işlem sözleşmesinin kurulması ile takas üyesi, sözleşme değerinin önceden belirlenmiş bir orandaki miktarını takas merkezi nezdinde teminat olarak yatırmak ve bu teminatı da her gün piyasada oluşan fiyata göre güncelleştirmek zorundadır. Bu durum çok ciddi bir kaldıraç etkisi oluşturmaktadır. Oysa bir forward

85 _{Penezoğlu, s.72.} 86 _{Özşahin, s.14.} 87 _{Parasız, s.16.} 88 _{Özşahin, s.14.}

sözleşmesinin kurulması için ne karşı tarafa teminat verilmesi ne de

teminatın güncellenmesi söz konusudur89.

b) Vadeli işlem sözleşmelerinin, borsalarda gerçekleştiriliyor olma niteliklerine bağlı olarak, forward sözleşmelerinde bulunmayan yeni bir konsept ortaya koymalarıdır. Bu ise, vadeli işlem sözleşmelerinde takas merkezinin aldığı roldür. Gerçekten takas merkezi bir vadeli işlem sözleşmesinin kuruluş, hüküm ve sonuçlarını doğurma ve sona ermesi ile piyasaların sağlıklı ve güvenli işlemesi yanında likiditesinin sağlanması açısından vazgeçilemez niteliktedir. Takas merkezi, vadeli işlem sözleşmelerine, yukarıda açıklandığı üzere iki aşamalı bir üçlü ilişki özelliği kazandırmakta olup, bu yönü ile vadeli işlem sözleşmelerinin forward

sözleşmelerden önemli ölçüde farklılaşmasına neden olmaktadır 90_.

Dolayısıyla tezgahüstü piyasalarda işlem görmeleri nedeniyle, forward sözleşmelerde, takas merkezi garantisi ve teminat sistemi de bulunmamakta ve taraflar kredi riski ile karşı karşıya kalmaktadır91.

c) Vadeli işlem sözleşmeleri düzenleyici otorite ve/veya piyasa tarafından müdahale edilen ve şartları belirlenen bir sözleşmedir. Oysa forward sözleşmeler iki taraf arasında yapılan özel bir sözleşmedir92.

d) Vadeli işlem sözleşmelerinde sözleşme özellikleri standarttır. Özellikle sözleşme konusu varlığın kalitesi ve teslimat şartlarında (teslim yeri, teslim şekli, vade vs.) bu standardizasyon hissedilir. Sözleşme serbestisi kısıtlanmıştır. Forward sözleşmeleri ise tarafların ihtiyaçlarına göre düzenlenirler ve standart değildirler. Sözleşme serbestisi en üst safhadadır.

e) Vadeli işlem sözleşmelerinde fiyat, arz ve talep koşulları ve vadeye

göre piyasada şekillenir. Forward sözleşmelerinde ise fiyatlama, taraflar arasında pazarlıkla yapılır.

89 _{Özşahin, s.15.} 90 _{Özşahin, s.15.}

91 _{Mustafa Kemal Yılmaz, Döviz Vadeli İşlem Sözleşmeleri (Currency Futures),1. Baskı, İstanbul,} Der Yayınları, 2002, s.10, Penezoğlu, s. 57.

f) Vadeli işlem sözleşmelerinde vadeye kadar beklemek gerekmez; vadeden önce pozisyon kapatmak mümkündür. Başka bir ifade ile, piyasa akıcıdır ve ikinci el piyasası mevcuttur. Forward sözleşmelerde ise vadeye kadar nakit akışı yoktur. İkinci el piyasası gelişmemiştir.

g) Vadeli işlemler sözleşmelerinde işlemler şeffaf olarak kamuya açık

yapılır. Forward sözleşmelerde işlemler şeffaf değildir.

h) Vadeli işlem sözleşmelerinde fiziki teslim istisnaidir. Genelde sözleşme alım satımı ile alınan pozisyon, vadeden önce ters işlem suretiyle kapatılır veya vadede nakdi uzlaşma gerçekleştirilir. Forward sözleşmelerinde fiziki teslim esastır. Vadede nakdi uzlaşma ile de sözleşme sona erdirilebilir.

ı) Vadeli işlem sözleşmelerinde işlemde kullanılması gerekli piyasa, piyasa üyesi ve takas merkezine ödenen ücretler nedeniyle maliyetler yüksektir. Forward sözleşmelerde ise işlemde, piyasa üyesi ve takas merkezi kullanılmadığından, maliyetler düşüktür93.

1.4.GENEL OLARAK FİNANSAL PİYASA ÇEŞİTLERİ