İzmir Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası (VOB)

Sermaye Piyasaları gelişmiş ülkelerde, spot piyasaların yanında

vazgeçilmez bir unsur olarak görülen vadeli işlem piyasalarının eksikliğinin giderilmesi için ülkemizde 1999 yılında, Sermaye Piyasası Kanunda değişiklik yapılarak ülkemizde vadeli işlem ve opsiyon borsası kurulabilmesi için gerekli yasal altyapı oluşturulmuştur. 2001 yılı Ekim ayında Bakanlar

130 _{Penezoğlu, s.91.} 131 _{Penezoğlu, s.92.} 132 _{Penezoğlu, s.92.}

kurulu Kararı ile Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası Anonim Şirketinin (VOB) kurulmasına izin verilmiştir. 04.07.2002 tarihinde resmi kuruluşu tamamlanan VOB, işlemlere 04.02.2005 tarihinde başlamıştır. Borsanın Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği, İMKB, İzmir Ticaret Borsası, TSPAKB ve finansal kuruluşlar

olmak üzere 11 hissedarı bulunmaktadır133.

2001 tarihli yönetmelik 4.md.’ye göre, vadeli işlemler borsası, SPK’nın

teklifi ve ilgili bakanın önerisi üzerine Bakanlar Kurulunun onayı ile kurulur134. 5. maddeye göre, borsaların kuruluşuna izin verilebilmesi için; ekonomik durum ve gelişmelerin uygun olması, borsada işlem görecek vadeli işlem ve opsiyon sözleşmelerine ilişkin piyasa yapısının ve işlem hacminin mevcut bir borsadan ayrı olarak borsa kurulmasını gerektirecek nitelik ve düzeyde olması, borsaların çalışma esas ve kurallarının SPK tarafından yapılan düzenlemelere ve alınan kararlara uygun olması, Anonim şirket şeklinde esas sözleşmenin hazırlanması, hisse sentelerinin tamamının nama yazılı olması, sermayelerin SPK tarafından belirlenen miktardan az olmaması gerekir.

Aynı yönetmeliğin 8.maddesine göre, Kuruluşuna karar verilen borsanın, kuruluş onayının alınmasını takiben en geç bir yıl içinde SPK’ya faaliyet izni almak üzere başvurulması şarttır. Bu süre gerektiğinde SPK tarafından uzatılabilir.

Borsanın organları genel kurul, yönetim kurulu, denetleme kurulu ve komitelerden ibarettir. Genel kurul üst karar organı olup, pay sahiplerinden oluşmaktadır. Yılın ilk üç ayı içinde yönetim kurulunun belirleyeceği bir tarihte olağan olarak toplanır. Genel kurul gerekli hallerde, yönetim kurulunun, denetleme kurulunun veya azınlığın ya da gerektiğinde SPK’nın daveti üzerine olağanüstü olarak da toplanır. Genel kurul gündemi pay sahiplerine

133 _{TSPAKB ,s.64.}

ve SPK’ya toplantı tarihinden itibaren en az 30 gün önce taahhütlü olarak gönderilir135.

Genel kurul tarafından en az beş, en fazla onbir kişiden oluşan bir yönetim kurulu seçilir. Yönetim kurulu üyelerinin yüksek öğrenim kurumlarından mezun olmaları ve mali piyasalar veya vadeli işlem ve opsiyon işlemlerine konu piyasalar hakkında bilgi ve bu alanlarda en az beş yıl mesleki tecrübe sahibi olmaları gerekir. Yönetim kurulu üyeleri iki yıl için seçilirler. Yönetim kurulu, yönetim kurulu başkanının daveti üzerine ayda en az bir defa üye tam sayısının salt çoğunluğunun hazır bulunması ile toplanır. Kararlar, üye tamsayısının salt çoğunluğu ile alınır136_.

Borsanın hesap ve işlemleri pay sahiplerinin göstereceği gerçek kişi adaylar arasından genel kurulca seçilen en az iki kişiden oluşan denetleme kurulu tarafından denetlenir. Denetleme kurulu üyelerinin görev süresi iki yıldır. Denetçiler, borsanın hesap ve işlemlerini mevzuat ve genel kurul

kararları çerçevesinde denetlemekle görevli ve yükümlüdürler137.

Borsada, işlerin gerektirdiği sayıda komite oluşturulabilir. Komitelerin kuruluşu, ilgası ve çalışma esasları yönetim kurulu tarafından belirlenir ve borsa bülteninde duyuyrulur. Komiteler en az üç kişiden oluşur. Komite üyeleri, görevin gerektirdiği tarafsızlığı sağlamakla yükümlüdür. Komitelerde görevli olanlar, alınacak kararlarda, kendileri, üçüncü dereceye kadar kan ve sıhri hısımları ve temsil ettikleri üyelerle ilgili konularda yapılacak oylamalara katılamaz138.

Uyuşmazlık komitesi, uyuşmazlıkların incelenmesinde ve

sonuçlandırılmasında yönetim kuruluna yardımcı olur. Uyuşmazlık komitesi, yönetim kurulunca seçilecek bir başkan ve iki üyeden oluşur. Disiplin komitesi, üyeler, üye temsilcileri ve üye temsilci yardımcıları hakkında disiplin soruşturmalarının yürütülmesinde ve disiplin cezalarının verilmesinde

135 _{Mehmet İnam, Sermaye Piyasası, 1. Baskı, Ankara, Seçkin Yayıncılık, 2007, s.126.} 136 _{İnam, s.126.}

137 _{İnam, s.127.} 138 _{İnam, s.127.}

yönetim kuruluna yardımcı olmak üzere kurulur ve biri başkan olmak üzere üç üyeden oluşur139.

Borsaya kote edilecek sözleşmelerin her biri için bir uzlaşma fiyatı komitesi borsa yönetim kurulu tarafından oluşturulur. Ayrıca borsada üyeliğe kabul konusunda yönetim kuruluna yardımcı olmak üzere en az beş üyeden oluşan bir üyelik komitesi kurulmasına yönetim kurulu tarafından karar verilebilir. Borsada, borsa üyelerinin temsilcilerinden olmak üzere en az beş üyeden oluşan üyelerle ilişkiler komitesi kurulur. Bir diğer komite teslimat komitesidir. Borsada fiziki teslim öngören her bir sözleşme için bir teslimat komitesi kurulur. Biri takas merkezinden , biri borsadan olmak üzere teslimat komitesi asgari üç kişiden oluşur140_.

2001 tarihli yönetmeliğin 22/1.maddesine göre, VOB’da işlem görecek

vadeli işlem ve opsiyon sözleşmelerinin alım satımına aracılık etmek isteyen, başka bir deyişle VOB’a üye olmak isteyen aracı kuruluşların öncelikle SPK’dan Türev Araçların Alım Satımına Aracılık Yetki Belgesi alması gereklidir.

VOBY 9. Maddeye göre, borsa üyeliğine kabule yönetim kurulu karar

verir. 11. Maddeye göre, borsa üyeleri, SPK’dan aldıkları yetki çerçevesinde ve borsa tarafından belirlenen sınırlar içerisinde kalmak kaydıyla, borsada kendi nam ve hesabına, başkası nam ve hesabına ve başkası hesabına kendi namına sözleşme alım satım faaliyetinde bulunabilirler.

VOBY 37/1’e göre, borsada işlem görecek sözleşmelerin hükümleri

borsa bülteninde yayınlanır ve başka bir bildirime gerek olmaksızın işlem yapan tüm tarafları bağlar.

VOBY 41/1’e göre, VOB’ da işlemlere ilişkin esaslar yönetim kurulu kararıyla belirlenir.

VOBY 41/2’ye göre, sözleşmelerin alım satımında esas olarak çoklu fiyat yöntemi uygulanır. Bu yöntemde alım satım emirleri, elektronik ortamda veya

139 _{İnam, s.127.} 140 _{İnam, s.128.}

borsanın belirleyeceği diğer yöntemlere göre karşılaştırılır ve bu fiyatlar üzerinden alım satım gerçekleşir.

VOB’da vadeli işlem sözleşmesi alım satımı için müşteriler tarafından

piyasa üyesine ve piyasa üyesi tarafından da takas merkezine yatırılması zorunlu olan teminatlar, her vadeli işlem ve opsiyon piyasasında olduğu gibi, başlangıç ve sürdürme teminatı olarak iki kademede tespit olunmaktadır. Ayrıca, VOBY 65.madde de, olağanüstü durumlarda ek teminat talebinde bulunulabileceği, 66. madde de ise, SPK tarafından VOB’da gerçekleştirilecek işlemler için asgari teminat tutarı belirlenebileceği düzenlenmiştir141_.

VOB’da işlem gören vadeli işlem sözleşmeleri diğer vadeli işlem

sözleşmelerinde olduğu gibi, vadede fiziki teslim ile veya nakdi mutabakatla sona erdirilecektir. Takas merkezi VOB bünyesinde oluşturulabileceği gibi, bir banka veya takas kuruluşu da takas merkezi olarak görevlendirilebilecektir. Bu konuda düzenleme yapmaya ve karar vermeye VOB’un görüşünü alarak SPK yetkilidir142.

141 _{Penezoğlu, s.96.} 142 _{Penezoğlu, s.96.}

İKİNCİ BÖLÜM

VADELİ İŞLEM SÖZLEŞMELERİNİN TANIMI, TÜRLERİ VE TARAFLARI