157V. TÜRKİYE’DE BOŞANMAYA KARŞI TEMATİK ÖNERMELER

“Çaresiz değilsiniz, çare sizsiniz” -Hepimiziz! Çağdaş dünyadaki aile dönüşümüne koşut olarak Türkiye’de de bir boşanma sorunsalı vardır. Her evlenme gibi boşanma da sosyoekonomik bir olaydır ve toplumun bu olayla yüzleşmesi ve hesaplaşması geçiştirilemez. Dünyanın hiçbir yerinde boşanmaları kökten çözecek hazır ve mucizevi reçeteler yoktur. Ancak Türkiye özelinde evlilik ve aile bağlarını kuvvetlendirip sürdürülebilir kılacak, ayrıca boşanmaların sayısını ve etkisini azaltacak nitelikte bazı çözüm stratejileri geliştirilebilir. Bu stratejiler şu altı önermede özetlenmiştir:

Alfa Önerme - Topluca yol haritası: Boşanma, ailedeki en olumsuz

dönüşümün adıdır. Bu dönüşümü durdurmanın yolu, boşanmanın gerekçelerini ortadan kaldırma iradesini gösteren eşler, çevre ve devletin sıkı iş birliğinden oluşan topluca bir mücadeleden ibarettir. Boşanmaya karşıt irade ve politikalar olumlu sonuç verdikçe aileler korunur. Ailenin otoriteye (anaerkil, babaerkil), hanehalkı büyüklüğüne ve eş sayısına52 göre şekillenmesi bu aşamada bir ayrıntıdır ve yürürlükteki hukukun konusudur. Aile zincirinin iki halkası olan karı ve koca -üçüncü halkası da çocuk-, birbirini ikame etmez, tamamlarlar. Boşanma, bu zincirin kırılması olayıdır; zincirin kırılması her zaman özgürleşmeyi getirmeyebilir, başka türlü -yalnızlık, ötekilik, yabancılık gibi- köleleşmeye de itebilir. Bu durumda boşanma, eğer zincirlerinden boşalmak53 deyimine uygun bir hareket sayılırsa, öncelikle eşlerden, onun karşıtı olan evlilik zincirini sağlamlaştırmaları beklenir.

Beta Önerme - Makyavelci olmak: Devleti, iç ve dış siyaset bağlamında,

duygusallığa kapılmadan ve etik sınırları zorlamak pahasına yönetme ve dış dünyaya karşı güçlü kılma stratejisi ya da sanatı; özünde “amaca ulaştıran her

52Günümüzde tek eşli evlilik (monogami) geçerlidir. Bir erkeğin birden fazla kadınla (poligami) ve bir kadının birden fazla erkekle (poliandri) evlenmesi çağdaş laik hukuk düzenlerinde geçersizdir.

158

yol/araç meşrudur” demek olan “Makyavelizm”54, evlilik ve aile hayatına da uyarlanabilir. Buna göre, devletin yerine evlilik/aile, dış dünya yerine de toplumsal çevre konulabilir ve böylece evliliği yürütmek ve aileyi ayakta tutmak için eşlerden birinin ya da her ikisinin ahlakı bir süreliğine askıya alması (örneğin yalan söyleme, hile yapma, yanıltma, gerçeği saklama, bencillik, aşırı övme, vb.) beklenebilir. Evliliği tehdit eden ve boşanma riskini artıran etmenler ortadan kaldırılıncaya kadar ahlakın katı kuralları yumuşatılabilirse ve bu davranış evliliği/aileyi kurtarmaya hizmet ederse, Makyavelci felsefe, fırtınaya yakalanmış gemidekiler için bir “kurtarma botu” işlevini görebilir. Elbette bu çözüm önerisine göre, eşlerden ömürlerinin sonuna kadar Makyavelci davranmaları beklenmemeli; böylesi zaten yanlış olacaktır.

Delta Önerme - Diplomatik davranış: Uluslararası ilişkiler ve devletler

hukukuna göre yönetme anlamına gelen diplomasi, yabancı ülkeler gibi, birbirine yabancılaşan karı kocalar için de geçerlidir. Karı-koca ev içindeki iletişim kadar dışarıdaki iletişimde de ustaca davranmak zorundadır. Bazı evliliklerin iç sorunlar kadar içselleştirilmiş dış kaynaklı sorunlardan dolayı yıkıldığı bilindiğine göre; karı-kocanın dış temaslara, dedikodulara, dışsal yıkıcı etmenlere karşı herzamankinden daha fazla duyarlı olması gerekir. Ailenin her üyesi birer diplomattır (dış temsilcidir); karı-koca ise bir bakıma büyükelçidir. Diplomasinin altın kuralı olan sonuç alıncaya kadar mücadele ve müzakere etme sürecinde “özde kararlı ancak üslupta yumuşak olmak”, sağlam bir aile (devlet) ve aileyi (devleti) sağlamlaştırmak için fazlasıyla gerekli ve geçerlidir.

Gama Önerme - “Cinsiyete duyarlı bütçeleme” (CDB): Bunun makro

boyutunda; kadının sosyoekonomik konumunun iyileştirilip yükseltilmesi amacıyla kadın yoksulluğunun azaltılması ve kadınların üretimden hakça pay alması, kadın istihdamı ve girişimciliğinin artırılması için merkezi ve yerel bütçelerde ek kaynak

54Ünlü İtalyan düşünür N. Machiavelli’nin (1469-1527) “Prens” adlı kitabında siyaseti ahlaktan ayırıp her türlü ahlak kuralını hiçe sayan; siyasette amaca varmak için bütün araçların kullanılmasını meşru sayan burjuva görüşüne “Makyavelizm” denilmektedir.

159 yaratılması sözkonusudur. CDB,55 iktisadi/mali açıdan kadın için bir pozitif

ayrımcılık politikasıdır. Bu politika salt kadın eksenli yeni bir bütçeye değil, mevcut ve tek bütçede kadınlara geniş mali olanaklar (daha fazla iş, daha fazla gelir) sağlamayı garanti eder. Uluslararası sözleşmeler CDB’nin benimsenmesini teşvik etse de, TBMM henüz somut bir uygulamaya geçmiş değildir. CDB’nin mikro boyutu ise aile bütçesini ortak yapmaya ve kadının üretimde girişimci olmasını özendirecek mikro kredi projelerine dayanır. Eril egemen ve salt erkeğin çalıştığı ailelerde, elde edilen gelirin (maaş, ücret, kira, faiz, kâr) bir kısmı, kadının bir banka hesabına aktarılabilir. Böylece kadın kocasına karşı bir iktisadi güven ve memnuniyet hissedecektir. Kadının çalıştığı pek çok ailede bile erkek onun geliri üzerinde söz sahibidir. Örneğin, eril egemen ailelerde koca, karısının maaşını çeker, ona harçlık verir. Burada, parasal işlerde kocanın karısına güvenmemesi, kadının kendine karşı özgüvenin zayıf olması ya da hesabın tek elden yönetilmesi gibi hususlar rol oynayabilir.

Sigma Önerme - Hakem destekli “evlilik/boşanma arabuluculuğu”

(ombudsmanlık): boşanmaya karar vermiş çiftlerin izlenmesi, onların fikrinin değiştirilmesi için bir tampon ve ara dönem olmalıdır. Eşlerden kaynaklı fiziksel ve/ya psikolojik şiddet üzerine kurulmuş bir evlilik; eşlere, çocuklara, akraba ve komşulara zarar veriyorsa, boşanma kaçınılmazdır. Medeni yasalar aile birliğini ve sürekliliğini sağlayacak emir, yaptırım ve önerilerle doludur. Bu bağlamda, eşlerin boşanma sürecine girerken, onların doğrudan/dolaylı destek alabilecekleri bir takım kişi, kurum ve kuruluşlar etkin bir şekilde devrede olmalıdır. Aile ve Sosyal Politikalar, Adalet, Eğitim ve Sağlık Bakanlıkları, Diyanet İşleri Başkanlığı ile belediyeler nezdinde kurulan Evlilik Danışma Merkezleri, Psikolojik Destek

55CDB, feminist iktisadın (Fİ) parasal ayaklarından birisidir. Fİ yaklaşımın mali boyutunu ise bütçe politikaları oluşturmaktadır. Çünkü devletin mali alanda en önemli politika aracı devlet bütçeleridir. Böylece devlet bütçelerinde ve kamu kaynaklarının kadın-erkek arasında eşit dağılımının ön planda tutulması gerekliliği, uzun/yoğun feminist mücadelenin sonucunda, 1980’li yılların ortalarında ilk defa Avustralya’da CDB kavramını ortaya çıkarmıştır. CDB, devletlin birçok hedefleri ile ilgili gelir ve harcama kalemlerini çeşitlendirmesi ve yenilemesini gerektirmektedir (Tüğen ve Özen, 2008: 2; Külekçi ve Canbay, 2012: 39).

160

Birimleri, Aile Mahkemeleri, ibadethaneler (cami, kilise, cem evleri) vs. çiftlerin boşanmaması için gerekli yasal destek ve önerileri yüzyüze ve birkaç defa sunabilmelidirler.56 Eşlerin ve/ya yakınlarının tayin ettiği hakem ve aile mahkemesinin atadığı arabulucunun görevi,57 avukat/sosyal hizmetçi kimliğiyle eşleri yargılamaksızın bağımsız ve tarafsızlıkla birkaç müzakere boyunca, eşleri uzlaştıracak şekilde boşanmanın önüne geçmek ve evliliğin barışçı yollarla tekrar rayına konulmasına katkı sağlamaktır.

Zeta Önerme - Ev ödevlerini ihmal etmemek: Boşanmanın sonuçları tüm

taraflar açısından genellikle olumsuzdur. Boşanma defterini açılmadan kapatmanın sırrı, eşlerin evlilikleri boyunca birbirlerine gerekli anlayış ve özveriyi göstermesi; aile içi sorunların çözümünde doğru yöntemleri kullanmayı tercih etmesidir. Anlayış ve özveriyle yürüyecek bir aile yaşamında eşlerin huy uyumunun dışında paraya amaçsal değil, araçsal değer verme alışkanlığı da bulunmalıdır. Eşler, yasaların ve geleneklerin de kapsamında olan “aile” ve “ev” ödevlerini ihmal ve ihlal etmemeli; ederse telafi yoluna gitmelidir. Eğer bir boşanma davası düşüyor ise bu, aile mahkemesinin eşleri ikna etmesinden çok, eşlerin bizzat ve gerçekten boşanmak istememeleri sayesinde olacaktır.

56Bunun dışında, ileti ve iletişim dili de değiştirilmelidir. Örneğin, devlet büyükleri ve liderleri, şahitlik yaptıkları evlenme törenlerinde evlenme cüzdanını verdikleri gelinlerden “en az üç çocuk yapın” demekten çok, damatlara da “sakın boşanmayın” şeklinde bir öğüt vermelidirler.

57Arabuluculuğun başarısızlığına karşı seçenek sayılan hakemlik, eşlerin sorunlarına çözüm bulmak için tarafsız üçüncü bir kişiye başvurmalarına dayalı olduğundan arabuluculuk yöntemine benzetilebilir. Ancak hakem, süreçte, arabulucudan daha etkin bir rol üstlenir ve çiftten aldığı bilgilere dayanarak onlara önerilerde bulunur. Bağlayıcı olan hakemlikte; taraflar, hakemlerin önerilerini kabul etmek durumundadırlar. Oysa bağlayıcı olmayan hakemlikte taraflar önerileri kabul ya da reddetmekte serbesttirler. Arabuluculuk yöntemi hakemliğe kıyasla daha üstündür; çünkü arabulucunun rehberliği ile eşler kendi sorunlarına kendileri çözüm bulur ve dolayısıyla en son anlaşma denetimlerine göre biçimlenir (Şen, 2013: 104).

161