II. BÖLÜM
1. UYUMLU EYLEM KAVRAMI, 4054 SAYILI KANUN
1.4 RKHK İLE UYUMLU EYLEM DÜZENLEMESİ
Teşebbüsler rakip olsalar bile bazı ortak durumlarda işbirliğine girmeleri doğaldır. Buna günlük ekonomik hayattan örnek vermek gerekirse; küçük bir coğrafi pazarda faaliyet gösteren iki manav işletmesi sebze halinden ürünleri getirmek için kamyonet kiralaması gerekmektedir. Fakat ayarı ayrı kamyonet kiralarlar ise maliyet artmış olacak bu da fiyatların artmasına neden olacaktır. İki manav ortak hareket ederek, kamyonet kiralama konusunda koordinasyon içerisinde olur ve uzlaşı içerisinde kiralama ücretini paylaşırlar ise maliyet azalacağından tüketici ürünleri daha ucuza almış olacaktır. Burada her iki müteşebbis ortak hareket etme kararlığındadırlar. Fakat maliyetlerini azaltma yolunda ortak bir eylem içerisindedirler. Yani teşebbüslerin yapmış oldukları işbirliği içerisindeki her eylemi m. 4 kapsamında değerlendirilemez.
RKHK. m. 4'ün ilk iki fıkrası ile, 2009 yılında yürürlüğe giren Lizbon Antlaşması ile ATA adını “Avrupa Birliği’nin İşleyişi Hakkında Antlaşması’nı alan antlaşmanın 101. Maddesinin ilk paragrafıyla paralel niteliktedir. 4. maddenin ilk
136 Rekabet Kurumu Araştırma Bülteni, Rekabet Kurumu, Ankara, 2010, s.13 137 Sanlı, s.80
53
fıkrasında, rekabeti sınırlayıcı işbirliği hallerine ilişkin genel hüküm tespit edilmiş; takiben, ikinci fıkrada bu hallerin özellikle hangi durumlarda ortaya çıkacağı örnek kabilinden sayılmıştır.139
4054 sayılı RKHK’nin 4. Maddesinin ilk fıkrası; “Belirli bir mal veya hizmet
piyasasında doğrudan veya dolaylı olarak rekabeti engelleme, bozma ya da kısıtlama amacını taşıyan veya bu etkiyi doğuran yahut doğurabilecek nitelikte olan teşebbüsler arası anlaşmalar, uyumlu eylemler ve teşebbüs birliklerinin bu tür karar ve eylemleri hukuka aykırı ve yasaktır.” 140şeklindedir.
Avrupa Birliği’nin İşleyişi Hakkında Antlaşma m. 101’in ilk fıkrası ise; Üye
devletler arasındaki ticareti etkileyebilecek nitelikte olan ve amacı veya etkisi iç pazardaki rekabetin engellenmesi, kısıtlanması veya bozulması olan ve özellikle aşağıdaki nitelikleri taşıyan tüm teşebbüsler arası anlaşmalar, teşebbüs birliklerinin kararları ve uyumlu eylemler iç pazarla bağdaşmaz ve yasaktır”141 şeklindedir. Her iki
maddede de rekabeti engellenmesi, bozulması ya da bu amaçları taşıyan anlaşmalar, kararlar ve uyumlu eylemler yasaklanmıştır. 4054 Sayılı RKHK’nin ile Avrupa Birliği’nin İşleyişi Hakkında Antlaşma m. 101’in ilk fıkrası ile paralel olduğu söylenebilir.
Kanun hükmü hem yatay hem de dikey nitelikteki işbirliği hallerini yasakladığı için, madde metninde bilinçli olarak “tröst” yani ya da “kartel” ifadelerine yer verilmemiştir. Burada tröst’ü; teşebbüslerin, piyasaya hakim olmak amacıyla, ekonomik ve hukuki bağımsızlıklarını kaybederek bir yönetim altında birleşmeleri durumu olarak tanımlayabiliriz.142 Kartel ifadesini de; hukuksal ve ekonomik açıdan birbirinden bağımsız teşebbüslerin, bağımsızlıklarını koruyarak, aralarındaki rekabeti sınırlandırmak veya tümüyle ortadan kaldırmak suretiyle piyasayı etkileme ve kontrol altında tutma amacıyla bir amaç birliği oluşturmaları olarak ifade edebiliriz.143
139 Canbolat, s.43
140 4054 Sayılı Kanun, www. Rekabet.gov.tr, (Erişim tarihi, 05/01/2013)
141 Avrupa Birliği Antlaşması ve Avrupa Birliği’nin İşleyişi Hakkında Antlaşma, Başbakanlık Avrupa Birliği Sekreterliği Yayınları, Ankara 2011, s.39
142 Halil SEYİDOĞLU, Ekonomik Terimler: Ansiklopedik Sözlük, 3. Bsk. İstanbul, Güzem Can Yayınları, Haziran 2002, s.644
54
Rekabet Hukuku alanında, yasaklanan işlem ve eylemler, RKHK’nın “Yasaklanan Faaliyetler” bölüm başlığı altında, 4. 6. ve 7. Maddelerinde düzenlenmiştir. RKHK’nın 4. Maddesi; “Rekabeti Sınırlayıcı Anlaşma, Uyumlu Eylem ve Kararları” konu edinmiştir. Konumuz olan Uyumlu Eylemler bu madde kapsamında yasaklanmaktadır. Kanun içerisindeki yeri açısından amaç, kapsam ve tanımlardan hemen sonra 4. Madde de yasaklanan faaliyetlerin belirtilmesi kanun koyucunun bu konuya verdiği önemi göstermektedir. Kanunun 6. Maddesinde; “ Hakim Durumun Kötüye Kullanılması” yasaklanmıştır. Kanunun 7. Maddesinde ise yasaklanan “Birleşme veya Devralmalar” konu edinilmiştir.
Yüksek yatırım harcamalarının karşılanması, verimliliğin arttırılması, araştırma-geliştirme faaliyetlerinin yürütülmesi, kriz dönemlerinin atlatılması ve üretimdeki atıl kapasitenin önlenmesi gibi çeşitli nedenlerle, teşebbüsler arasında işbirliği ilişkisi kurulabilir.144 Bu sebeple teşebbüsler arasında oluşan her türlü işbirliğinin rekabete aykırılık oluşturduğunu ileri sürmek doğru olmaz. Bu durumda kanuni düzenlemelere ve Kurul Kararlarına bakmak yerinde olacaktır. Hangi hallerin yasak olduğu ve Uyumlu Eylemlerin neler olduğu ve unsurları ile ilgili bize Ekonomimizin Anayasası sayılan Rekabetin Korunması Hakkında Kanunun 4. Maddesi yol göstermeye çalışmaktadır. RKHK m. 4 aynen şu şekildedir;
“Belirli bir mal veya hizmet piyasasında doğrudan veya dolaylı olarak rekabeti
engelleme, bozma ya da kısıtlama amacını taşıyan veya bu etkiyi doğuran yahut doğurabilecek nitelikte olan teşebbüsler arası anlaşmalar, uyumlu eylemler ve teşebbüs birliklerinin bu tür karar ve eylemleri hukuka aykırı ve yasaktır.
Bu haller, özellikle şunlardır:
a) Mal veya hizmetlerin alım ya da satım fiyatının, fiyatı oluşturan maliyet, kâr gibi unsurlar ile her türlü alım yahut satım şartlarının tespit edilmesi,
b) Mal veya hizmet piyasalarının bölüşülmesi ile her türlü piyasa kaynaklarının veya unsurlarının paylaşılması ya da kontrolü,
144 Arı, s:15
55
c) Mal veya hizmetin arz ya da talep miktarının kontrolü veya bunların piyasa dışında belirlenmesi,
d) Rakip teşebbüslerin faaliyetlerinin zorlaştırılması, kısıtlanması veya piyasada faaliyet gösteren teşebbüslerin boykot ya da diğer davranışlarla piyasa dışına çıkartılması yahut piyasaya yeni gireceklerin engellenmesi,
e) Münhasır bayilik hariç olmak üzere, eşit hak, yükümlülük ve edimler için eşit durumdaki kişilere farklı şartların uygulanması,
f) Anlaşmanın niteliği veya ticarî teamüllere aykırı olarak, bir mal veya hizmet ile birlikte diğer mal veya hizmetin satın alınmasının zorunlu kılınması veya aracı teşebbüs durumundaki alıcıların talep ettiği bir malın ya da hizmetin diğer bir mal veya hizmetin de alıcı tarafından teşhiri şartına bağlanması ya da arz edilen bir mal veya hizmetin tekrar arzına ilişkin şartların ileri sürülmesi,
Bir anlaşmanın varlığının ispatlanamadığı durumlarda piyasadaki fiyat değişmelerinin veya arz ve talep dengesinin ya da teşebbüslerin faaliyet bölgelerinin, rekabetin engellendiği, bozulduğu veya kısıtlandığı piyasalardakine benzerlik göstermesi, teşebbüslerin uyumlu eylem içinde olduklarına karine teşkil eder. Ekonomik ve rasyonel gerçeklere dayanmak koşuluyla taraflardan her biri uyumlu eylemde bulunmadığını ispatlayarak sorumluluktan kurtulabilir.”145 Bir uyumlu eylemin ihlale konu olarak kabul edilebilmesi için, taraflar arasında bir yükümlülük veya görev dağılımını somut olarak ortaya koyamayan bir mutabakatın veya ispatı mümkün olmayan bir uzlaşmanın varolması gerekmektedir. Her durumda da, tarafların ortak hareket etmeleri esastır. Bu durumda da, ortak hareketi doğuran paralel davranışların ne tür pazar şartlarında ortaya çıktığı dikkate alınmaktadır.146
Kanun maddesinde konumuzla ilgili olarak öncelikle rekabeti doğrudan veya dolaylı kısıtlama amacı taşıyan ya da bu etkiyi doğurabilen Anlaşma, Uyumlu Eylem ve Kararların yasaklandığı bildirilmiştir. Konuya genel bir çerçeve çizilmeye çalışılmıştır. Daha sonra ise hangi hallerin bu durumu oluşturduğu üzerinde durulmuştur. Yasaklanan bu haller 6 başlık içerisinde açıklanmaya çalışılmıştır. Bu
145 4054 Sayılı Kanun, www. rekabet.gov.tr, (Erişim tarihi, 05/01/2013) 146 Esin, Rekabet Hukukunda Anlaşma, Uyumlu Eylem ve Kararlar, s.33
56
haller kısaca; piyasada fiyatların veya alım – satım şartlarının oluşturulması, piyasa veya kaynakların paylaşılması, piyasadaki arz ya da talep miktarının kontrolü ya da belirlenmesi, piyasadaki teşebbüslerin piyasaya girişlerinin engellenmesi veya faaliyetlerinin kısıtlanması, münhasır bayilik hariç bayiler arası farklı şartların uygulanması, zorunlu bir takım anlaşmaların yapılması olarak sıralanmıştır.
Kanun maddesinden anlaşılacağı üzere teşebbüslerin ticari politika ve faaliyetlerinde, diğer teşebbüslerden ayrı ve bağımsız olarak hareket etmelerinin sağlanması amacı taşır. Bu bakımdan, teşebbüslerin, koordineli ya da birbirleriyle uyumlu olarak rekabeti sınırlamalarına karşı bir önlem niteliğindedir.147 Kanuna göre
teşebbüsler arasındaki bu koordinasyon veya uyum anlaşma, uyumlu eylem, teşebbüs birliği kararı ve teşebbüs birliği eylemi olmak üzere dört farklı şekilde ortaya çıkabilir.148 Kanun'un 4. maddesinde yer alan bu dört kavram için kullanılabilecek bir
üst kavram olarak "Rekabeti Sınırlayıcı Anlaşma, Uyumlu Eylem ve Kararlar" şeklinde belirlenmiştir.