OLİGOPOLE ÖZGÜ PARALELLİKLER AÇISINDAN İSPAT

davranışlarından etkilenebilecek kadar az sayıda satıcının sonsuz sayıda alıcı ile karşı karşıya geldiği piyasadır. Bu piyasanın üç belirleyici koşulu vardır. Birincisi, satıcıların piyasaya girişleri fiilen çok zorlaştırılmaktadır. Bunun temel nedeni, satışa konu olan ürünlerin üretiminin önemli ölçüde teknik bilgiyi, teknoloji ve büyük ölçekli sermayeyi gerektirmesi bu bağlamda üretim tesislerinin ve üretim maliyetlerinin çok yüksek olmasıdır. İkincisi, satıcıların sayısı, piyasaya girişlerin fiilen çok zorlaştırılmasına bağlı olarak birden fazla olmak koşuluyla azdır. Bu bağlamda oligopol piyasalar kural olarak büyük ölçekli teşebbüslerin faaliyette bulunabildiği yapılanmalardır. Bu piyasaya, iki satıcı varsa “duopol”, üç satıcı varsa “triopol” adı verilmektedir. Bu iki piyasa oligopolün özel şekilleridir. Oligopol piyasalarda satıcıların rakamsal olarak belirlenmiş

298 _{Rekabet Kararları, 12/11//2008, K.No:08-63/1051-410, www. rekabet.gov.tr, (Erişim tarihi,} 10/03/2013)

299 _{Rekabet Kurulu Kararları, 08/03/2013, K.No: 13-13/198-100, www. rekabet.gov.tr, (Erişim tarihi,} 12/07/2013)

105

bir üst sayı sınırı yoktur. Üçüncüsü, satışa konu olan ürünler homojen olabileceği gibi, heterojen de olabilir. Ürünler homojen yani nitelik ve şekil bakımından birbirinin aynı ise buna “tam oligopol piyasa” adı verilmektedir. Bu durumda alıcılar ürünü alırken sadece fiyatı dikkate almaktadırlar. Ürünler heterojen yani nitelik, şekil, marka, kalite v.b. bakımlardan yakın ikâme edilebilirlik niteliğine sahip farklılaştırılmış ürünler ise, buna “eksik oligopol piyasa” adı verilmektedir.301

Uyumlu eylem ile ilgili piyasanın oligopolistik yapısı nedeniyle ortaya çıkabilen paralel davranışların birbirinden ayrılması gerekir. Oligopol piyasa az sayıda teşebbüsün faaliyette bulunduğu ve hiç birinin tek başına hakim durumda olmadığı piyasa şeklinde tanımlanmıştır.302 _{Oligopol piyasa, tek başına hakim durumda olmayan}

ancak görece büyük, az sayıda teşebbüsün bulunduğu piyasadır.303

Rekabet Hukuku’nun önemli sorunlarından birisi oligopole özgü paralellikler sorunudur. Oligopol piyasalarda paralel davranışlar sıkça karşılaşılan durumlardır. Önemli olan paralel davranışların bilinçli olarak rekabeti sınırlama amacı güdülerek yapılmasıdır.Oligopol piyasalarda satıcılar oldukça sık bir şekilde birbirinden etkilenebilmekte ve satıcıların aldığı kararlar diğer satıcıların reaksiyonuna neden olmaktadır.Özellikle homojen bir ürünün söz konusu olduğu az sayıda rakibin bulunduğu piyasalarda, paralel davranışlar ilk bakışta bir uyumlu eylemin varlığını gösteren kuvvetli emareler olarak görülmezler. Zira bu tür pazarlarda şeffaflık daha fazladır ve her bir teşebbüsün pazar payı ve kazancı bir diğerinin izlediği politikadan önemli ölçüde etkilenmektedir.304 Rekabeti sınırlayan bir uyumlu eylemin oligopole özgü bir paralellik olabileceği gözden çıkarılmamalıdır.

Teşebbüslerin paralel davranışları genellikle Oligopol piyasanın yapısından kaynaklanmakta ve dolayısıyla teşebbüsler arasında rekabeti kısıtlamaya yönelik bir temasa dayanmamaktadır. İşte bu durumda yani oligopole özgü paralel davranışlarda uyumlu eylem için aranan temas unsurunu gerçekleşmediğinden, teşebbüsler arasındaki paralellikler, oligopolistik bağımlılık nedeniyle gerçekleştiğinden uyumlu eylemin varlığını ispatlayamaz. Bununla birlikte oligopol piyasalarda teşebbüslerin temasa

301 _{Cengiz, s.165} 302 _{Arı, s.95} 303 _{Yüksel, s.7} 304 _{Şaylı, s.140}

106

geçmesinden doğan paralel davranışlar uyumlu eyleme neden olurlar.305

Tam rekabet piyasasında, firma için fiyatın bir veri olduğu, monopol piyasasında fiyatı firmanın belirlediği, Oligopolde ise, firmanın fiyat arayışı içinde olduğu, arayış sırasında da rakip firmanın fiyatlarını dikkate almak zorunda olduğu, bunun sonucu olarak da, oligopol için fiyatın güdümlü olduğu, Oligopolcü firma kendi eylemlerine şiddetle cevap verebilecek diğer büyük firmalarla rekabet ettiği için bir piyasa stratejisi çizmek zorunda olduğu, bu nedenle de oligopol dünyasının satranç oyununa benzediği, her hamleye hamleyle cevap verildiği, sonucun önceden görülemediği bilinir. Oligopolcü firmalar, ortak çıkarlarının fiyatlarını maksimize etmek ve bir monopol gibi davranmaktan geçtiğini, bunun için de açık ya da gizli anlaşma yapmaları gerektiğinin bilincindedirler. Ancak bir süre sonra da anlaşmadan vazgeçip, kendi kişisel çıkarlarının peşine düşerler.306

Oligopol piyasalarda, teşebbüslerin piyasa koşullarına göre tavırlarını yeknesaklaştırmaları veya farklılaştırmaları (aralarında işbirliği olmadıkça) teşebbüslerin piyasa stratejileriyle ilgili bir durumdur. Rekabet kuralları kişilerin akıllı hareket etmelerini, basiretli davranabilmelerini engellemez.307 _{Ekonomik faaliyet}

yürüten teşebbüslerin aynı piyasada faaliyetlerini yürüten teşebbüslerin davranışlarına karşı yeni davranışlar gerçekleştirmesi doğaldır. Önemli olan RKHK’da da değinildiği davranışın “ekonomik ve rasyonel gerekçelerle” açıklanabilmesidir.

Oligopolistik pazarlarda ise arada hiçbir bağlantı olmaksızın, Pazar yapısı gereği bilinçli paralellik sağlanabilmektedir. Dolayısıyla gerek oligopol istik pazarlarda pazarın koşulları icabı, gerekse rekabetçi piyasalarda işletmeler arası bağlantılar sonucu olsun, rakip isletmelerin davranışları bilinçli olarak paralel ve birbirine uygun hale gelerek rekabeti sınırlandırıyorsa, orada bir uyumlu eylemden söz edilebilir.308

Kurul 04.07.2012 tarihinde vermiş olduğu Petrol Dağıtıcıları kararında; “Bilindiği üzere oligopol piyasalar, temel itibarıyla az sayıda teşebbüsün faaliyet gösterdiği, ürünün homojen, yoğunlaşma oranlarının ve giriş engellerinin genellikle yüksek, teşebbüsler arasında uzun dönemli etkileşimin bulunduğu piyasalardır. Bu tür

305 _{Şaylı, s.141} 306 _{Ünal, s.40} 307 _{Topçuoğlu, s.197} 308 _{Badur, s.69}

107

piyasalarda faaliyet gösteren teşebbüsler, her türlü pazar davranışının rakipleri tarafından takip edildiğini ve karşılık göreceğini bilmektedirler. Oligopol piyasalarda teşebbüslerden birinin rakipleri tarafından takip edilebilmekte, benzer şekilde birinin fiyatı düşürmesi durumunda bunu genellikle rakipler tarafından yapılan fiyat indirimleri izlemektedir. Zira bu tür bir fiyat indirimini takip etmeyen teşebbüslerin pazar paylarını kaybetme riski ortaya çıkabilmektedir. Bu nedenle iktisadi açıdan paralel davranışlar oligopol piyasalarda genellikle olağan bir durum olarak nitelendirilmektedir. Oligopolistik bağımlılık veya bilinçli paralellik olarak ifade edilen bu özellik oligopolistik pazarlarda faaliyet gösteren teşebbüslerin fiyatlandırma davranışlarında paralelliklerin oluşmasına neden olabilmektedir.

Oligopolistik bağımlılıktan kaynaklanan paralel davranışların teşebbüsler arasındaki iletişimi gösteren bir delil olmaksızın uyumlu eylem olarak kabul edilip edilemeyeceği öteden beri tartışılmakla birlikte, gerek literatürde gerekse uygulamada uyumlu eylemin ortaya çıkması için paralel fiyat hareketleri yanında rakipler arasında iletişimin varlığını gösteren ek delillerin aranması gerektiği yaygın olarak kabul edilmektedir.. Bundan dolayı, teşebbüsler arasındaki fiyat hareketlerinin elde edilen delillerle birlikte değerlendirilmesi gerekmiştir.”309 denilmektedir.

Kurul burada açıkça teşebbüsler arası paralel davranışın uyumlu eylemin ispatında tek başına yeterli olmayacağına bunun yanında teşebbüsler arası ilişkinin de ispatlanması gerektiğine değinmiştir. Ayrıca paralel davranışın oligopol bir piyasanın gereği olarak ortaya çıkabileceğini bunun ise uyumlu eylem olarak değerlendirilmeyeceği beyan edilmektedir. Sonuç olarak kurul soruşturma açılmamasına karar vermiştir.

1.5. DELİLLENDİRME AÇISINDAN TEŞEBBÜSLER ARASI İLİŞKİ