3. Araştırmanın Konusu, Kapsamı ve Yöntemi Hakkında
1.4. Uygur On İki Makamında Kullanılan Çalgılar
Batı Çalgıları: Accordion, piano, guitar, saksafon, electro çalgılar gibi Avrupa’dan
ithal edilen çalgılardır.
Baliman: Uygurların bir tür üflemeli müzik aletidir. Kamıştan yapılan bu müzik
aletinde sekiz tane delik vardır. Sesi oldukça yumuşaktır. Genelde klasik müziklerde kullanılan bu çalgı, ses ve görüntü itibari ile neye benzemektedir.67
Barbit: Üst yüzünde bir delik olup, 30 perdesi ve 4 telli vardır. Parmaklarla çekilerek
çalınır.
65 Alimcan İnayet, Uygur On İki Makamı ve Edebiyatı, Turkish Studies, Sayı 2/2, 2007, 370.
66Tursuncan Savut Udmuş, Uyğur Mukamlariniñ Uyğur Medeniyitide Tutkan Orni, Mukam Munbiri, Sayfa 3, 2008, 30.
28
Çan: Kalun esasına dayanan bir müzik aletidir. Uygurların eski müzik aletlerinden
biri olan çan, dut ağacından yapılmaktadır. Sandığa benzer bir şekli vardır. Önünde 60-70 tane teli bulunur. Tellere bambu çubuk ile vurularak ses çıkartılır. Çubuğun ucunda yünden ya da plastikten yapılan bir işleme mevcuttur. Yüksek sesle, ahenkli bir şekilde çalınır.68
Def: Vurmalı çalgılar arasında yer alan dap, en eski ve en sesli müzik aletidir. Dap,
elde çalınabilen hafif bir müzik aletidir. Çalınışı sırasında avuç içi ve parmak uçları kullanılır, hafif vuruşlarla ritim sağlanır. Kumul makamlarında ve her türlü meşreplerde yaygın olarak kullanılır. Daha çok kadınlar tarafından çalınmaktadır. Büyük dap, nagme dapı ve meşrep dapı gibi çeşitleri vardır. Bu daplar kullanılan mekâna göre farklılık göstermektedir. Büyük dapın eni 45, kalınlığı 5.5 cm’dir. Meşrep dapının eni 25 cm civarındadır. Çerçevesinin yapımında Populus ağacı kullanılmaktadır. Kaplaması ise koyun, at ve eşek derisinden yapılmaktadır. Fakat son zamanlarda, daha iyi ses çıkarması bakımından kaplamasında yılan derisi kullanılmaya başlanmıştır. Dapın iç kısmında bulunan küçük halkalar, dapa vurulduğunda güzel ses çıkarması açısından önemlidir. Müziğin başlaması, müziğe ritim vermesi ve halkı cezbetmesi açısından önemli bir yere sahiptir.69
Diltar: Uygur arasında yeni keşfedilen telli bir çalgı aletidir. Satar ve tamburda
bulunan özellikler diltarda da mevcuttur. Hem keman şeklinde hem de çekerek çalınabilir. Altı kısmı ve sapı eşit bir şekilde tasarlanmıştır.70
Dud: Uygurların eski çalgı aletinden biridir. Şekli gitara benzer, sekiz tane telden
oluşmaktadır.
Duttar: Uygurların telli çalgı aletlerinden biridir. Sapı uzun, başı büyük, görünüşü
kesilen armutta benzer. İki tane ipek teli olur; 13 yerde perde olup G C yâda G D’diye seslenir. Ses dairesi iki oktavdır. Genelde tek başına çalınır fakat başka sazlar ile beraber çalınmaya da uygundur.71
Ğicek: Uygurların, yay ile çalınan bir çalgı aleti. Alt tarafı silindir şeklindedir, bu
silindirin üst yüzü deri kaplı, alt yüzü ise genelde demirden ya da biraz kalın kalaydan yapılmıştır. Baş kısmında sacdan yapılmış bir ana teli vardır. yay genelde
68 Tursuncan Litip,İlişad Tursun,age.,33. 69 Tursuncan Litip, İlişad Tursun, age.,45. 70 Tursuncan Litip, İlişad Tursun, age.,34. 71 Tursuncan Litip, İlişad Tursun, age.,31.
29 bu tele sürtülerek çalınır fakat bu telin yanında rezonans ortaya çıkarmak için ek birkaç teli daha vardır.50’li yıllardan sonra bu çalgı aleti değişime uğramıştır. Dört telli ve alt kısmı karpuz biçiminde yuvarlak şeklini almıştır. Sapı keman sapından biraz uzundur. Sapın ucunda yuvarlak kubbe biçiminde süsü vardır. G, d, a, e şeklinde çalınır.72
Ağaç Kaşık: Uygur On İki Makamını icra ederken, çalgılara ritim vermek amacıyla
çalınan bir tür alettir. Ağacın kaşık şekline getirilmesi ve süslenmesiyle meydana gelir.
Nağra: Uygurların vurgulu çalgı aletidir. Gövdesi bakır ve demirden yapılan, üstüne
eşek ya da inek derisi gerilmiş, uzunluğu 35, çapı 25 cm civarında olan üstü büyük, altı küçük olan bir enstrümandır. Şekli vazoya benzer. Nağra çeşitleri bakımından; büyük, orta, küçük nağra olmak üzere üçe ayrılır. Büyük nağranın boyu 45, eni 48-50 cm’dir. Büyük nağra tek, orta ve küçük nağra çift çubuk ile çalınmaktadır.
Kalun: Uygurların en eski çalgı aletlerinden biridir. Şekil olarak cana benzer. Parmak
ile çekerek çalınır.73
Revap: Uygurların mızrap ile çalınan çalgı aletidir. 5 tane teli vardır. Dışarıdaki iki
tane teli aynı ses ile melodiyi yaratır. İçte bulunan üç tel ise yardımcı teldir. Sesi güzel ve incedir; tek ya da başka sazlar ile beraber çalınabilir.74
Sapay: Uygurların ağaç ya da boynuz uçuna birkaç tane metal küpe, yanlarına birçok
metal küpe takılmış olan, el ile silkeleyerek çalınan milli çalgı aletidir.
Sattar: Uygurların yay ile çaldığı bir çalgı aletidir. Şekli tambura benzer. 7 veya 13
telden oluşur. Bunlardan bir tanesi melodili ve önemli, diğerleri rezonans teldir. 18 perdesi vardır. Çalarken sağ el ile yay idare edilir, sol el ile perdeye basılır. Tek ya da başka sazlar ile beraber çalınabilir. Sesi çok güzeldir, makamın ahenk özeliklerine uygundur.75
Surnay: Eski dönemlerde büyük baş hayvanların boynuzundan günümüzde ise erik
ağacı ve bakırdan yapılan üflemeli bir çalgıdır. Şekil olarak çana benzer. Üst kısmında yedi, alt kısmında bir tane delik vardır. Festivallerde, bayramlarda ve merasimlerde çalınan bir müzik aletidir. Genelde nağra ile beraber çalınır.
72 Tursuncan Litip, İlişad Tursun, age.,41. 73 Tursuncan Litip, İlişad Tursun, age.,44. 74 Tursuncan Litip, İlişad Tursun, age.,25. 75 Tursuncan Litip, İlişad Tursun, age.,37.
30 Yapımında çılan ağacı kullanılmaktadır. Eskiden inek boynuzu, bakır ve ağaçtan yapılırken günümüzde erik ve çılan ağacından yapılmaktadır. Kafa kısmı geniş, deliklerinin olduğu kısım ise kafa kısmına göre daha incedir. Uzunluğu 43 cm’dir. İnce kısmında bulunan sekiz tane deliğin hava kaçırmayacak şekilde ayrı ayrı kapatılmasıyla ritim sağlanır. Üzerindeki nakışlar ise kemikten yapılmaktadır. Bu nedenle sanatsal değeri yüksek bir el işçiliğine sahiptir.76
Tembur: Uygurlarda kullanılan, çekerek çalınan müzik aletlerinden biridir. Sapı
uzundur. 16 yerinde perdesi olur; beş tane sac telini kullanarak, g g d g g ya da d d gd d şeklinde çalınır; ses dairesi üç oktava, dışındaki iki tel esas teli olur, değer üç tel eklenme ya da yardımcı teli olarak sayılır, tek ya da başka çalgı aletleri ile de çalınabilir.77
Ud: Çok telli, üçgen şeklinde, tırnak ya da nahul ile çalınan çalgı aletidir.
Huştar: Bazı özellikleriyle tembura benzemekte olup, toplam 11tane teli vardır. 4’ü
melodili, 7’si rezonans teldir. Melodili tellerin çıkardığı ses “ğicek” adlı çalgının sesine benzer. Yay ile çalınan çalgılardandır. Sapının ucuna ağaçtan kuş şekli oyulmuştur.
Ziltar: Uygur çalgı aletlerinden biridir. Satar, revap, kalun, gitar gibi çalgı aletlerinin
yerine de kullanılabilir. 35 tane tele sahip olup sesi incedir. Diğer müzik aletleriyle birlikte kullanılırken tek başına da kullanılabilir.
Uygur makamlarında kullanılan temel müzik aletleri:78
76 Tursuncan Litip, İlişad Tursun, age., 21. 77 Tursuncan Litip, İlişad Tursun, age.,30.
78 Tursuncan Savut Udmuş, Uyğur Mukamlariniñ Uyğur Medeniyitide Tutkan Orni, Mukam Munbiri, Sayfa 3, 2008, 32.
31 Makam adı Bölge Kullanılan çalgılar Açıklama Telli çalgılar Çekme çalgılar Üflemeli çalgılar Vurmalı çalgılar 12 Makam
Kaşgar Satar Kalun
Tembur Ravab
Ney Def Şarkı ve danslarda davul ve sunay da kullanılıyor.
Hoten Satar Kalun
Tembur
Baliman Def Şarkı ve danslarda davul ve sunay da kullanılıyor.
Aksu Satar Tembur,
Dutar
- Def Şarkı ve danslarda davul ve sunay da kullanılıyor.
Gulca Keman Tembur,
Dutar
- Def Şarkı ve danslarda davul ve sunay da kullanılıyor. Dolan Makamı Dolan bölgesi Dolan ghiciki Kalun. Dolan ravabı - Def Turfan Makamı
Turfan Satar Tembur,
Dutar
- Def Davul ve sunayla da tüm
makam icra ediliyor.
Kumul Makamı Kumul Kumul ghiciki Kumul ravabı
- Def Davul ve sunay ile
makamın parçaları icra ediliyor.
32