Kumul Makamlarında Kullanılan Çalgılar

Kumul halkının, atalarından miras kalan çalgıları Kumul makamlarında kullanması bu çalgıların korunması, yörelere dağılması ve öğrenilip ilerlemesini sağlamıştır. Makamda çalgı aleti ne kadar azsa makam o kadar sönük olur. Makamların güzelliğini ortaya çıkaran bu çalgı aletleridir. Dolayısıyla Uygurlarda müzik aletlerinin çok oluşu, Uygur makamlarının yaratılışında temel niteliği taşır.81

Kumul halkının kendine has müzik aletlerinin oluşu ise Kumul makamlarının ortaya çıkmasında önemli bir yere sahiptir. Uygur On İki Makamı’nın icrasında kullanılan çalgılar on altı tanedir. Kumul makamının en önemli özelliği yerli çalgı aletleriyle icra edilmesidir. Kumul ğirceği ile Kumul defi Kumul makamlarının icrasında kullanılan çalgılardır. Bu çalgı aletlerinin nesilden nesle aktarılmasında Kumul makamlarının önemi göz ardı edilemez. Bu çalgıların kendine özgü seslere sahip olması, Kumul makamlarını başka makamlardan farklı bir müzikaliteye ulaştırır. Kumul Makamının icrasında kullanılan çalgı aletleri ve bu aletlerin detaylı bilgileri aşağıda sırasıyla verilmiştir.

Kumul Ğirceki: Kumul Şeheriçi Köyü, Rahetbağ Köyü, Palvantur Köyü, Şuyte

Köyü, Astane Pazarı, Tengri Tağ Köyü, Karadöve Köyü, Aratürük ilçesi, 13. Deviziye gibi bölgelerde, makamlarda kullanılan müzik aletidir. Binlerce yıllık tarihe dayanan Kumul ğirceki, makamların icrasında önemli bir yere sahiptir ve Kumul Uygurlarının en önemli müzik aletlerinden birisidir. Kumul ğirceki, yapılışı zor olan bir müzik aletidir. Ğirceğinteknesi ve sapının yapımında; ceviz ağacı, çınar ağacı, çam ağacı, dut ağacı gibi sağlamlığıyla bilinen ağaçlar kullanılır. Ğircek teknesinin yapımında eskiden Populus ağacı kullanılırken günümüzde, sesin kaliteli çıkmasından dolayı bakır kullanılmaktadır. Eski dönemlerde ğircek telinin yapımında genellikle keçi bağırsağı kullanılırken günümüzde ise ince tel kullanılmaktadır. Ğircek teknesinin kaplanmasında koyun derisi veya yılan derisi kullanılır. Ğircekin boyu 1-1.50 metre arasında olmaktadır. Ğircekler 7, 9, 11, 13 telli olarak yapılır. 11 ve 13 telli ğircekte 2. ve 5. telller önemli tellerdir. -5, -5, -6, -2, -1, -1, -2 gibi teller yankılı ses çıkartmaktadır. Kumul ğirceğinin en önemli özelliklerinden birisi de çok

81 _{Uygur müzik aletleri hakkında geniş bilgi için bk. Mustafa Arslan, Adem Öger, Uygur Türklerinde} Bazı Çalgılar ve Çin Kültürüne Etkisi, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 2008, S. VIII/2, 9-16.

39 ses çıkarmasıdır. Sesin çıkışı ise ğircekte bulunan “kemalçı”nın tellere değmesiyle sağlanmaktadır.82

Kumul Revabı: Kumul’un Şeheriçi Köyü, Rahetbağ Köyü, Palvantur Köyü, Şuyte

Köyü, Astane Pazarı gibi bölgelerde kullanılan telli bir müzik aletidir. Uygurların eski dönemlerden beri kullandıkları müzik aletlerindendir.Kumul ğirceği kadar eski bir tarihe sahip olan revab, Kumul makamlarının icrasında ve Kumul düğünlerinde kullanılanılır. Fakat Kumul revabı, yapımı ve çalınışı zor olan bir müzik aletidir. O yüzden Kumul ğirceki kadar yaygın bir kullanımı yoktur. Kumul makamlarında revabla beraber; ğircek, tembur, duttar, dap, surnay gibi müzik aletleri de kullanılır. Kumul revabının çalınışının zor olmasından dolayı ğircekle beraber çalınmaktadır. Yapımı Dolan revabına benzese de yapım tekniğinden ve icra sırasında çıkan seslerden dolayı Dolan revabından ayrılır. Kumul revabının boyu 85 cm civarındadır. Teknesinin kalınlığı 20 cm, eni 8 cm’dir. Teknesi şekil itibari ile at başına benzemektedir. Sapında yer alan işlemeler ise Kumul revabına ayrı bir güzellik katmaktadır. Kumul revabında 13 tel bulunmaktadır. Bunun 6 tanesi ana, diğer yedi tanesi sesin kalitesini arttırmak amacıyla kullanılan yardımcı tellerdendir. 4, 7, 3, 3, 6,6 (ana teller), 6, 5, 2,1, 6, 5 (yardımcı teller). Eski kaynaklarda Kumul revabının 3 önemli, 7 yardımcı telinin olduğu belirtilmiştir. Kaynaklara göre teller şu şekilde ayrılır: 7, 3, 6 (ana teller), 6, 3, 2, 1, 6, 5 (yardımcı teller).83

Def (Dap): Vurmalı çalgılar arasında yer alan def, en eski ve en sesli müzik aletidir.

Def, elde çalınabilen hafif bir müzik aletidir. Çalınışı sırasında avuç içi ve parmak uçları kullanılır, hafif vuruşlarla ritim sağlanır. Kumul makamlarında ve her türlü

82 _{Gircek hakkında çok sayıda efsane mevcuttur. Bunlardan biri şöyledir: “Eflatun bir gün ormanda} yürürken iki geyik tokuşmaktadır. Bu tokuşma sırasında geyiklerden birinin karnına ağacın dalı girmiş ve karnını yarılmıştır. Geyiğin bağırsakları ağacın dalında kalmıştır. Uzun zaman sonra tekrar ormana giden Eflatun geyiklerin tokuştuğu yerden geçerken kulağına güzel bir ses çalınmıştır. Sesin nerden geldiğini anlamayan Eflatun her yeri kontrol ederek sesin geldiği yeri aramıştır. Kısa süre sonra Ağacın dalındaki kuruyan bağırsağı fark etmiş ve sesin rüzgârın etkisiyle sallanan geyiğin kurumuş bağırsağından geldiğini anlamıştır. Bunun üzerine Eflatun, rüzgârın etkisiyle bu kadar güzel ses çıkaran bu şeyin işlenerek kullanıldığında daha güzel sesler çıkaracağını düşünmüştür. Düşüncelerini icraata dökmek için bir müzik aleti yapmıştır. Bu müzik aletinin baş kısmını papülüs, sap kısmını ise çam ağacından yapmıştır. Başını keçi derisiyle kaplamış ve tel olarak da kurumuş geyik bağırsağını kullanmıştır. Bu alet günümüze kadar gelişerek gelmiş ve şimdiki Kumul ğiceğini ortaya çıkarmıştır.” Bkz. Ahmet, Ayşem, Kumul, Ürümçi: Şincañ Halk Neşriyatı, 1993, s. 68.

40 meşreplerde yaygın olarak kullanılır. Daha çok kadınlar tarafından çalınmaktadır. Büyük def, nagme defi ve meşrep defi gibi çeşitleri vardır. Bu defler, kullanılan mekâna göre farklılık göstermektedir. Büyük defin eni 45, kalınlığı 5.5 cm’dir. Meşrep definin eni 25 cm civarındadır. Çerçevesinin yapımında Populus ağacı kullanılmaktadır. Kaplaması ise koyun, at ve eşek derisinden yapılmaktadır. Fakat son zamanlarda, daha iyi ses çıkarması bakımından kaplamasında yılan derisi kullanılmaya başlanmıştır. Defin iç kısmında bulunan küçük halkalar, defe vurulduğunda güzel ses çıkarması açısından önemlidir. Müziğin başlaması, müziğe ritim vermesi ve halkı cezbetmesi açısından önemli bir yere sahiptir.

Nağra: Uygurların vurgulu çalgı aletidir. Gövdesi bakır ve demirden yapılan, üstüne

eşek ya da inek derisi gerilmiş, uzunluğu 35, çapı 25 cm civarında olan üstü büyük, altı küçük olan bir çalgıdır. Şekli vazoya benzer. Nağra çeşitleri bakımından; büyük, orta, küçük nağra olmak üzere üçe ayrılır. Büyük nağranın boyu 45, eni 48-50 cm’dir. Büyük nağra tek, orta ve küçük nağra çift çubuk ile çalınmaktadır.

Surnay: Eski dönemlerde büyük baş hayvanların boynuzundan günümüzde iseerik

ağacı ve bakırdan yapılan üflemeli bir çalgıdır. Şekil olarak çana benzer. Üst kısmında yedi, alt kısmında bir tane delik vardır. Festivallerde, bayramlarda ve merasimlerde çalınan bir müzik aletidir. Genelde nağra ile beraber çalınır. Yapımında çilan ağacı kullanılmaktadır. Eskiden inek boynuzu, bakır ve ağaçtan yapılırken günümüzde erik ve çilan ağacından yapılmaktadır. Tekne kısmı geniş, deliklerinin olduğu kısım ise tekne kısmına göre daha incedir. Uzunluğu 43 cm’dir. İnce kısmında bulunan sekiz tane deliğin hava kaçırmayacak şekilde ayrı ayrı kapatılmasıyla ritm sağlanır. Üzerindeki nakışlar ise kemikten yapılmaktadır. Bu nedenle sanatsal değeri yüksek bir el işçiliğine sahiptir.

Tembur: Uzunca bir sap ve küçük bir gövdeden oluşan Tembur, Uygurların önemli

çalgılarındandır. Üç tel oktav ses genişliği olan tembur, başparmağa ”u” şeklinde bir telin bağlanmasıyla çalınır. Romantik ve yankılı bir sese sahiptir. Bu nedenle kullanıldığı makamlara cazibe katar. Üzerindeki nakışlar surnaydaki gibi kemikten

41 yapılmaktadır. Günümüzde tembur; Aksu, Gulca gibi bölgelerde yaygın olarak kullanılır.

Duttar: “İki telli saz” demektir. Destan ve hikâye anlatımında yaygın kullanılan

sazıdır. En iyisi dut ağacından yapılır. Bağlama ailesine benzeyen bir yapısı vardır. 17 adet perdesi vardır. Telleri misinadan yapılır. “Şerpe” tekniği ile çalınır”(Köse, 2000: 53). Uzunluğu 1.30 cm’dir. Teknesi büyük, sapı incedir. Yapımında erik ve dut ağacı kullanılır. Duttarın teknesi şekil itibari ile armuda benzemektedir. Teknesinin kaplaması dut ağacından yapılır. Nakışlarında kemik kullanılmaktır. Sapında on beş perde bulunur. Büyük saz ve küçük saz olarak ikiye ayrılmaktadır. Teknesi dize konularak sağ elle çalınır. Uygurların yaygın olarak kullandıkları müzik aletlerinden biridir. Bu sebeple Uygurlarda hemen her evde bulunmaktadır.

Çan: Kalun esasına dayanan bir müzik aletidir. Uygurların eski müzik aletlerinden

biri olan çan, dut ağacından yapılmaktadır. Sandığa benzer bir şekli vardır. Önünde 60-70 tane teli bulunur. Tellere bambu çubuk ile vurularak ses çıkartılır. Çubuğun ucunda yünden ya da plastikten yapılan bir işleme mevcuttur. Yüksek sesli ve ahenkli bir şekilde çalınır.

2.4. Kumul Makamlarının İcrası