Uluslararası Sermaye Hareketleri

1980’li yılların sonlarından itibaren uluslararası sermaye piyasalarındaki hızlı bütünleşme, ödemeler dengesinde cari işlemler hesabı ile sermaye hesabı arasındaki ilişkiyi büyük ölçüde değiştirmiş ve uluslararası sermaye hareketlerinin cari işlemler açıklarının önemli bir nedeni haline gelmesine yol açmıştır.

Bilindiği gibi, 1980’li yılların öncesinde cari işlemler açıklarıyla karşılaşan ülkeler, uluslararası borçlanma imkânlarının sınırlı olması sebebiyle, bu açıkları resmi rezervleriyle finanse etmeye çalışmışlar ve resmi rezervleri yeterli olmadığında da, açıkları ortadan kaldırmaya yönelik politikalar uygulamak zorunda kalmışlardır. Bununla birlikte, 1980’li yılların başından itibaren, önce gelişmiş ve daha sonra gelişmekte olan ülkelerde sermaye hareketleri üzerindeki kısıtlamaların kaldırılması, cari işlemler açıklarının finansmanını kolaylaştırmış ve cari işlemler hesabı ile sermaye hesabı arasındaki ilişkiyi bütünüyle değiştirmiştir.

Nitekim 1990’lı yıllara gelindiğinde, uluslararası sermaye hareketlerinin cari işlemler açıklarının çok önemli bir nedeni olduğu ve cari işlemler hesabında istikrar sağlanabilmesi için, öncelikle sermaye hesabının istikrara kavuşturulması gerektiği, pek çok iktisatçı tarafından kabul edilmeye başlamıştır. Uluslararası sermaye hareketlerinin ödemeler dengesi üzerindeki etkisi ve cari işlemler açıklarına nasıl yol açtığı, öncelikle temel ödemeler dengesi eşitliği vasıtasıyla açıklanabilir.

Ödemeler Dengesi = Cari İşlemler Hesabı + Sermaye Hesabı + Resmi Rezervler + Net Hata ve Noksan Kalemi = 0 Yukarıdaki denkleme göre cari işlemler hesabında ortaya çıkan bir açık, ya resmi rezervlerle ya da ülkeye yabancı sermaye girişi ile finanse edilebilecektir. Başlangıçta da belirttiğimiz gibi, ülkelerin sınırsız miktarda rezerve sahip olmaları mümkün olmadığından, cari işlemler açıklarının sürekli olarak resmi rezervlerle karşılanması mümkün değildir.

Bununla birlikte ülkeler, uluslararası sermaye piyasalarından borçlanma imkânı bulabildikleri müddetçe, cari işlemler açıklarını yabancı sermaye ile finanse edebileceklerdir. Dolayısıyla, uluslararası sermaye hareketlerinin varlığı, ülkelere cari işlemler açıklarını finanse etmelerini sağlayan bir olanak sunarak, doğrudan cari işlemler açıklarının kaynağını oluşturmaktadır.Uluslararası sermaye hareketleri, ayrıca, makroekonomik değişkenler üzerinde yarattığı etkiler vasıtasıyla da cari işlemler açıklarına neden olabilmekte ya da var olan açıkları daha da arttırabilmektedir. Öncelikle ülkeye gelen yabancı sermaye, ekonomik birimlerin borçlanma kısıtlarını gevşeterek tüketim ve yatırımlarda patlama yaşanmasına ve böylece toplam tasarruflarda bir değişme olmadığı sürece, cari işlemler açıklarına ya da mevcut cari işlemler açıklarının artmasına yol açabilmektedir.Cari işlemler açıklarını aşan boyutlarda ülkeye gelen yabancı sermaye, ulusal paranın aşırı değerlenmesine neden olarak ihracatı azaltıp ithalatı arttırmakta ve cari işlemler hesabı üzerinde olumsuz bir etki yaratabilmektedir.

Uzun dönemde bu durum, üretim faktörlerinin ihraç ve ithal ikamesi malların üretildiği sektörlerden ticarete konu olmayan malların üretildiği sektörlere kaymasına yol açarak, ihraç ve ithal ikamesi mallarının üretimini azaltmakta ve sonuçta ülkenin ihracat ve ithal ikamesi sektörlerinin gelişmesini önleyerek, cari işlemler açıklarının kronik bir hal almasına sebebiyet vermektedir.

Yani, cari işlemler açığını aşan boyutlarda ülkeye gelen yabancı sermaye, Hollanda Sorunu’na yol açarak hem cari işlemler açıklarının ortadan kaldırılmasını önlemekte, hem de ülkenin uzun dönem büyüme performansını olumsuz yönde etkilemektedir.10

10 _{“Hollanda Sorunu” terimi, ilk kez 1977 yılında Ekonomist dergisinde, 1960’lı yıllarda Hollanda’da} Kuzey Denizi’ndeki doğal gaz yataklarının keşfedilmesiyle birlikte, sanayi sektöründe yaşanan üretim ve istihdam düşüşünü açıklamak üzere kullanılmıştır. Hollanda Sorunu çerçevesinde geliştirilen modellerden daha sonraları M.Ellman, W.M.Corden, P.J.Forsyth, S.J.Nicholas, R.Maddock, I.McLean gibi iktisatçılar, zengin doğal kaynaklara sahip olan ülkelerin neden düşük bir büyüme performansı sergilediğini göstermek üzere yararlanmışlardır. Hollanda Sorunu doğrultusunda geliştirilen modellere göre, zengin doğal kaynaklara sahip olan ülkelerde, doğal kaynakların işlenip satıldığı sektörlerin gelişmesi öncelikle üretim faktörlerinin bu sektörlerde kullanılmasına yol açarak, sanayi sektörünün kullanabileceği üretim faktörlerini azaltmakta ve böylece sanayi sektörünün üretimi doğrudan düşmektedir. Bununla birlikte ikinci aşamada, işlenen doğal kaynakların diğer ülkelere satılması, ekonomik birimlerin gelirlerini arttırarak ticarete konu olan ve ticarete konu olmayan mallara yönelik talebi yükseltmektedir. Üretim faktörlerinin tamamının doğal kaynakların işlendiği sektörlerde kullanılması nedeniyle ticarete konu olmayan malların üretiminin arttırılamaması, bu malların fiyatını

Tüm bu açıklamalar doğrultusunda, uluslararası sermaye hareketlerinin yarattığı doğrudan ve dolaylı etkiler vasıtasıyla, cari işlemler açıklarının temel nedenlerinden biri olduğu söylenebilir. Bununla birlikte, uluslararası sermaye hareketleri ile cari işlemler açıkları arasında karşılıklı bir etkileşimin bulunması, cari işlemler açıklarının mı sermaye hareketlerine yol açtığı, yoksa sermaye hareketlerinin mi cari işlemler açıklarına neden olduğu sorusunun yanıtlanmasını zorlaştırmaktadır.Uluslararası sermaye hareketleri ile cari işlemler açıkları arasındaki nedensellik ilişkisine yönelik olarak yapılan ampirik çalışmalarda da birbirinden farklı sonuçlara ulaşılması, bu görüşü doğrular niteliktedir.

Uluslararası sermaye hareketleri ile cari işlemler açıkları arasındaki nedensellik ilişkisinin ele alındığı belli başlı ampirik çalışmalara bakıldığında, 1970’li yıllarda cari işlemler açıklarının, uluslararası sermaye hareketlerine yol açtığı görülürken, 1990’lı yıllarda uluslararası sermaye hareketleri ile cari işlemler açıkları arasındaki nedensellik ilişkisinin değiştiği ve uluslararası sermaye hareketlerinin, yarattığı doğrudan ve dolaylı etkiler vasıtasıyla cari işlemler açıklarının temel nedenlerinden biri haline geldiği söylenebilir. Bununla birlikte yapılan ampirik çalışmaların sonuçlarının, ele alınan dönem ve ülkeler itibarıyla farklılık gösterdiği de gözden uzak tutulmamalıdır.

Nitekim M.J. Fry, S.Classens, P.Burridge ve M.C. Blanchet tarafından yapılan ampirik çalışmada, 1970-1992 döneminde nedensellik ilişkisinin incelendiği kırk altı gelişmekte olan ülkenin sadece on üçünde uluslararası sermaye hareketlerinin cari işlemler açıklarına yol açtığı görülürken, sekiz ülkede cari işlemler açıklarının uluslararası sermaye hareketlerine yol açtığı ve yirmi bir ülkede de, uluslararası sermaye hareketleri ile cari işlemler açıkları arasında herhangi bir nedensellik ilişkisinin olmadığı sonucuna ulaşılmıştır.

C.H.Wong ve L.Carranza tarafından yapılan çalışmada da Arjantin, Meksika, Filipinler ve Tayland ülkeleri ele alınmış ve bu ülkelerin tamamında, 1970’lerde cari işlemler açıklarının uluslararası sermaye hareketlerine yol açtığı, 1990’larda ise;

yükselterek döviz kurunda buna uygun bir değişme olmadığında ulusal paranın aşırı değerlenmesine yol açmaktadır. Sonuçta ulusal parada meydana gelen bu değerlenme, sanayi sektörünün uluslararası alandaki rekabet gücünü azaltarak, bu sektörün üretimini olumsuz yönde etkilemektedir.

uluslararası sermaye hareketlerinin cari işlemler açıklarına neden olduğu görülmüştür.S.S.Guerin tarafından yapılan ve otuz dokuz gelişmiş ve gelişmekte olan ülkenin ele alındığı çalışmada ise; gelişmiş ülkelerde uluslararası sermaye hareketlerinin cari işlemler açıklarına yol açmadığı, ancak gelişmekte olan ülkelerde uluslararası sermaye hareketlerinin cari işlemler açıklarına neden olan temel unsurlardan biri olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Çalışmaya göre, gelişmiş ülkelere gelen yabancı sermaye ile gelişmiş ülkelerden çıkan yabancı sermayenin birbirine eşit olması, uluslararası sermaye hareketleri ile cari işlemler açıkları arasındaki nedensellik ilişkisini ortadan kaldırmakta, buna karşın gelişmekte olan ülkelerde, ülkelerden çıkan sermaye miktarının istikrarlı bir seyir izlemesine rağmen, ülkelere gelen sermaye miktarında büyük dalgalanmaların yaşanması cari işlemler hesabındaki dalgalanmaları da arttırmaktadır. Yapılan ampirik çalışmalar doğrultusunda özetle, uluslararası sermaye hareketlerinin, ele alınan dönemlere ve ülkelerde uygulanan makroekonomik politikalara bağlı olarak, cari işlemler hesabı üzerindeki etkisinin farklılık gösterdiği belirtilebilir. Bununla birlikte, özellikle gelişmekte olan ülkelerde 1990’lı yıllardan itibaren, uluslararası sermaye hareketlerinin cari işlemler açıklarının temel nedenlerinden biri haline geldiği söylenebilir.