Dış Ticaret Hadleri

Dış ticaret hadlerindeki bir bozulmanın cari işlemler açığına yol açacağı görüşü, ilk kez 1950’li yıllarda A.Harberger, S.Laursen ve L.A. Metzler tarafından ifade edilmiştir. Keynesçi Açık Ekonomi Modeli’nin varsayımlarından hareket eden A.Harberger, S.Laursen ve L.A. Metzler; uluslararası sermaye hareketlerinin olmadığı tek mallı bir ekonomide, dış ticaret hadlerindeki bir bozulmanın geliri ve tasarrufları azaltarak cari işlemler açıklarına yol açacağını belirtmişlerdir.

“Harberger-Laursen-Metzler Effect”8 _{olarak adlandırılan bu görüş 1980’li} yıllara kadar geçerliliğini sürdürmüş, ancak özelikle 1970’li yıllardan itibaren uluslararası sermaye hareketlerindeki hızlı artış, bu sermaye hareketlerini de dikkate alan yeni modellerin geliştirilmesine neden olmuştur. 1980’li yıllarda J.D.Sachs, M.Obstfeld, M.J. Greenwood, L.E. O.Svensson ve A.Razin tarafından yapılan çalışmalarda, uluslararası sermaye piyasalarındaki hızlı bütünleşme ile birlikte dış ticaret hadlerindeki bozulmanın cari işlemler hesabı üzerindeki etkisinin, bu bozulmanıngeçici ya da kalıcı bir nitelik taşımasına bağlı olarak değişeceği ifade edilmiştir. 1990’lı yıllarda yapılan çalışmalarda ise; gerçek hayatta yaşanan deneyimleri açıklamaya yönelik modeller oluşturulmaya çalışılmıştır. Örneğin, P.Cashin ve C.J.Mc Dermott tarafından geliştirilen modelde, daha önce geliştirilmiş tek mallı modellerden farklı olarak ihraç, ithal ve ticarete konu olmayan mallarda dikkate alınmış ve dış ticaret hadlerindeki bir bozulma ile birlikte, gelir etkisinin yanı sıra mallar arasındaki ikame etkisinin de cari işlemler hesabını etkileyeceği belirtilmiştir. A.Tornell ve P.R.Lane tarafından geliştirilen bir başka modelde ise; dış ticaret hadlerindeki bozulmanın cari işlemler hesabı üzerindeki etkisinin, kamu kesiminin yaptığı harcamalara bağlı olarak değişebileceği öne sürülmüştür. Yukarıdaki açıklamalardan da anlaşılacağı gibi, teorik olarak dış ticaret hadlerindeki bir bozulmanın cari işlemler hesabı üzerindeki etkisi belirsizdir. Dış ticaret hadlerindeki geçici bir bozulma öncelikle Harberger-Laursen-Metzler Etkisi’nde de belirtildiği gibi gelirde bir azalma yaratacaktır.

Bu durumda, tasarrufların gelirin bir fonksiyonu olduğu varsayıldığında, tasarruflar azalacak ve şayet yatırımlarda herhangi bir değişme yoksa cari işlemler hesabında da bir bozulma ile karşılaşılacaktır. Ancak, P.Cashin ve C.J.McDermott tarafından geliştirilen modelde de belirtildiği gibi, dış ticaret hadlerindeki bozulmayla birlikte gelir etkisinin yanı sıra ikame etkisi ile de karşılaşılabilecektir. Dış ticaret hadlerindeki bozulma sonucunda ortaya çıkan iki tür ikame etkisinden bahsedilebilir. Bunlardan ilki, dış ticaret hadlerindeki geçici bir bozulmayla birlikte, bugünkü tüketimin gelecekteki tüketime göre daha pahalı hale gelmesi ve rasyonel bireylerin gelecekteki tüketimi bugünkü tüketime tercih etmeleridir. “Intertemporal

substitution” olarak adlandırılan bu etki, bugünkü tüketimin azalmasına yol açarak, dış ticaret hadlerindeki bozulmanın cari işlemler hesabı üzerinde yarattığı olumsuz etkiyi hafifletebilecektir. İkinci etki ise; dış ticaret hadlerindeki bozulmayla birlikte ithal malların fiyatlarındaki artış sonucu ortaya çıkacaktır.

İthal malların fiyatlarının artmasıyla birlikte rasyonel bireyler, şayet ticarete konu olmayan malları, ithal malların yerine ikame edebiliyorlarsa, ithal malların tüketimini azaltacaklar ve ticarete konu olmayan mallara yönelik taleplerini arttıracaklardır.

Ticarete konu olmayan mallara yönelik talebin artması ise; fiyatlar genel düzeyinde geçici bir artışa yol açarak bugünkü tüketimi daha pahalı hale getirecek ve bireylerin tasarruf yapmasına neden olacaktır. “Intratemporal substitution” olarak adlandırılan bu etki de, dış ticaret hadlerindeki bozulmanın cari işlemler hesabı üzerinde başlangıçta yarattığı olumsuz etkiyi azaltacaktır. Dolayısıyla, dış ticaret hadlerindeki geçici bir bozulmayla birlikte ortaya çıkan gelir etkisinin cari işlemler hesabı üzerindeki olumsuz etkisi, ikame etkileri ile giderilebiliyorsa, cari işlemler hesabında herhangi bir değişiklik meydana gelmeyebilecektir.Diğer taraftan, 1980’li yıllarda geliştirilen modellerde dış ticaret hadlerindeki bozulmanın yarattığı gelir ve ikame etkilerinden ziyade, bu bozulmaların geçici ya da kalıcı olup olmadığına yoğunlaşılmıştır.

Örneğin, J.D.Sachs, yaptığı çalışmada, kalıcı nitelik taşıyan dış ticaret haddi bozulmalarında rasyonel bireylerin tüketim ve tasarruflarını da bu değişime uygun bir biçimde ayarlayacağını ve sonuçta cari işlemler hesabında herhangi bir farklılık olmayacağını belirtmiştir. J.D.Sachs’a göre, dış ticaret hadlerindeki bozulma, ancak geçici olduğu takdirde cari işlemler hesabını olumsuz yönde etkileyebilecektir(Sachs, 1981; 214).A.Tornell ve P.R.Lane ise, geliştirdikleri modelde; dış ticaret hadlerinde bir iyileşme durumunda bile uygulanan makroekonomik politikalar ve özellikle maliye politikaları nedeniyle, cari işlemler hesabında bozulmalarla karşılaşılabileceğini ifade etmişlerdir.

A.Tornell ve P.R.Lane’e göre, dış ticaret hadlerinde bir iyileşme ile birlikte gelir artışına bağlı olarak kamu kesiminin vergi gelirlerinde de bir artış

yaşanabilecektir. Ancak, gelirdeki bu artış, kamu kesiminin politik amaçlar doğrultusunda elde edilen gelirden fazla harcama yapmasına yol açtığında,9 _cari işlemler açığı ile karşılaşılabilecektir.

Dolayısıyla, dış ticaret hadlerindeki değişimin, cari işlemler hesabı üzerindeki etkisi, özel kesimin ekonomik kararlarının yanı sıra, kamu kesiminin uyguladığı politikalara da bağlı olacaktır(Tornell, Lane, 1998; 85).Görüldüğü gibi, dış ticaret hadlerindeki değişimin cari işlemler hesabı üzerindeki etkisine ilişkin teorik modeller, birbirinden farklı sonuçlar ortaya koymaktadır. Bu nedenle dış ticaret hadlerindeki bir değişmenin cari işlemler hesabı üzerindeki olası etkisini tespit ederken tek bir modele bağlı kalınmamalı ve dış ticaret hadlerindeki değişme ile birlikte tüm ekonomik birimlerin bu değişime nasıl tepki verdiği incelenmelidir.

Tablo 4:Dış Ticaret Hadlerindeki Değişimin Cari İşlemler Hesabı Üzerindeki Etkisine Yönelik Ampirik Çalışmalar

Araştırmacılar Ele Alınan Ülkeler Ele Alınan Dönem Araştırma Sonuçları Kent 128 gelişmiş ve Gelişmekte

olan Ülke

1960-1994 (Yıllık Gözlemler)

Geçici Dış ticaret haddi iyileşmeleri +, kalıcı dış ticaret haddi

iyileşmeleri ise; önce +,daha sonra - Caldoren, 44 gelişmekte olan 1966-1995

(Yıllık Gözlemler)

Geçici dış ticaret haddi iyileşmeleri +, kalıcı

dış ticaret haddi iyileşmeleri ise; 0 Otto (2001) 15 OECD ülkesi ve 40

gelişmekte olan Ülke

1960-1997 (Yıllık Gözlemler)

Geçici dış ticaret haddi iyileşmeleri + Kent ve Cashin (2003) 128 gelişmiş ve Gelişmekte olan Ülke 1960-1999 (Yıllık Gözlemler )

Geçici dış ticaret haddi iyileşmeleri +, kalıcı

dış ticaret haddi iyileşmeleri ise; 0 Kaynak:http://www.bcentral.cl/esp/estpub/estudios/dtbc/pdf/dtbc250.pdf

+:Dış Ticaret hadleri ile cari işlemler hesabı arasında pozitif bir ilişki vardır. -:Dış ticaret hadleri ile cari işlemler hesabı arasında negatif bir ilişki vardır. 0:Dış ticaret hadleri ile cari işlemler hesabı arasında herhangi bir ilişki yoktur.

Dış ticaret hadlerindeki değişimin cari işlemler hesabı üzerindeki etkisine yönelik olarak geliştirilen teorik modellerde görüş birliğine varılamaması, bu konuya ilişkin deneye dayalı çalışmaları arttırmıştır. Ancak yapılan deneye dayalı

çalışmalarda da ortak bir sonuca ulaşılamamıştır. Dış ticaret hadlerindeki değişim ile cari işlemler hesabı arasındaki ilişkiye yönelik olarak yapılan deneye dayalı çalışma sonuçları tablo 5’te özetlenmiştir. Tablodan da görüldüğü gibi, yapılan çalışmaların sonuçları, ele alınan ülkelere ve dönemlere bağlı olarak farklılık gösterebilmektedir.

Dolayısıyla, dış ticaret hadlerindeki değişimin, cari işlemler hesabı üzerindeki etkisinin, bu iki faktörün yanı sıra diğer ekonomik faktörlere de bağlı olduğu söylenebilir. Bununla birlikte, tablo 4’e bakarak, geçici dış ticaret haddi iyileşmelerinin cari işlemler dengesini pozitif yönde etkilediği, ancak kalıcı değişmelerin cari işlemler dengesi üzerindeki etkilerinin uzun dönemde başka faktörlerle nötralize edildiği belirtilebilir.