BÖLÜM 2: TURİZMİN KÜLTÜREL, ÇEVRESEL, EKONOMİK VE
2.4. Turizmin Sosyal Etkileri
Turizm, genel itibariyle ekonomik etkileriyle ön plana çıkan bir endüstri olagelmiştir. Ancak turizmin ulusal ve uluslararası boyutta topluma ve sosyal yapıya11 tesir eden sosyal ve kültürel etkilerinin12 göz ardı edilmemesi gerekmektedir (Berber, 2003: 205; Tayfun ve Kılıçlar, 2004: 2; Deery ve diğ., 2012: 65). Farklı toplumların (değişik sosyo-kültürel yapıya sahip toplum üyelerinin) birbirleri ile etkileşime geçmesine vesile olan
11
Sosyal yapı kavramı toplumu oluşturan başlıca öğeleri, bunların toplum bütünü içindeki yerlerini ve aralarındaki ilişkileri ve böylece işleyişlerindeki düzenlilikleri olarak tanımlanmaktadır (Berber, 2003: 207). 12
Toplumun sosyal yapısında meydana gelen değişimler sosyal etki kapsamında meydana geliyor ise söz konusu değişim kültürel etkilere nazaran daha çabuk gerçekleşmektedir. Kültürel etki, toplumun norm ve standartları gibi sosyal yaşam biçimlerine tesir ederek uzun bir süre zarfında değişimi tamamlayan bir etki olarak ön plana çıkmaktadır. Yine de meydana gelen etkilerin sosyal ve kültürel olmak üzere iki ayrı grupta net bir biçimde birbirinden ayrılarak kategorize edilmesi oldukça güçtür (Haralambopoulos ve Pizam, 1996: 503-504; Farahani ve Musa, 2012: 803).
72
turizmin, toplumu; dolayısıyla sosyal yapıyı etkilediğini ifade etmek mümkündür (Gürbüz, 2002: 52; Dönmez, 2011: 43). Turizmin meydana getirdiği çevresel ve toplumsal etkiler göz ardı edilip, salt ekonomik bir faaliyet olarak sınırlandırılarak yalnızca maddi kazanç sağlayan yönlerinin incelenmesi son derece yetersiz olacaktır. Bu zafiyetin giderilmesi için araştırmacılar konuyla ilgili çalışmalara yönelerek, turizmin ekonomi odaklı perspektifini genişletmiş ve turizmin daha kapsamlı bir şekilde anlaşılabilmesi için çaba göstermiştir (Brougham ve Butler, 1981; Duffield, 1982; Milman ve Pizam, 1988; Doğan, 1989; King ve diğ., 1993; Lindberg ve Johnson, 1997). Küresel boyutta milyonlarca insanın katıldığı turistik faaliyetler kapsamında gerçekleşen insanlar arası ilişkiler; gelenek, inanç, değer yargıları, aile yapısı, siyasal yapı ve ekonomik yapı gibi pek çok önemli sosyal değişimin13 olgunlaşmasında etkili olmaktadır (Kadanalı ve Yazgan, 2012: 98; Gürbüz 2002: 50; Karaman ve Avcıkurt, 2011: 1; Haralambopoulos ve Pizam, 1996: 503; Dönmez, 2011: 43).
Uluslararası turizm faaliyetlerinin yaygınlaşması ve yoğunluk kazanması ile birlikte artan toplumlar arası etkileşim, şekil 11’de görüleceği gibi, bu kapsamda sosyal ve kültürel yapılardaki farklılıkları birbirine yakınlaştırarak küresel barışın sağlanabilmesi hususunda yeni fırsatları meydana getirmiştir (Tayfun ve Kılıçlar, 2004: 2; Akova, 2006; Desbiolles, 2006: 1192).
Yüksek düzeyde turist çeken bölgelerde yaşamlarını sürdüren toplumların, turistik arza olan talebe yönelik gerçekleştirdikleri uygulamalar, toplumun meslek yaşamında ve dolayısıyla yaşayış biçimlerinde değişikliklere yol açmaktadır. Nitekim turizm, tarımsal uğraşların egemen olup işbölümünün düşük olduğu toplumlarda fonksiyonel farklılaşmayı biçimlendirerek daha ileri bir düzeye taşımaktadır (Berber, 2003: 210). Turistik tesis sayısındaki artış bölgede yaşayanların doğrudan veya dolaylı olmak üzere turizm endüstrisinde istihdam edilmesi ihtimalini kuvvetlendirmektedir. Bununla birlikte turizm endüstrisi kapsamında, bazılarında yüksek oranda kadınların istihdam edildiği, yeni meslekler ortaya çıkmış olup bu durum kadınların aile ve toplum içerisindeki rolünde değişikliğin meydana gelmesinde etkili olmuştur (Avcıkurt ve diğ., 2007: 23).
13
Sosyal değişme, farklı zaman dilimlerinde, sosyal yapı unsurlarında ortaya çıkan nitelik ve nicelik farklılaşmasıdır (Berber, 2003: 208).
73
Şekil 11. Turizm Aracılığı ile Barışa Giden Yol Kaynak: Avcıkurt, 2009: 54
Turist ile yerel halk arasındaki etkileşim kuvvetlendikçe bireylerin kendilerini küresel vatandaş olarak addetme eğilimi artmaktadır (Avcıkurt ve diğ., 2007: 21). Sosyal değişim sürecinde önemli bir etmen niteliğindeki turizm, toplumun dış çevre ile ilişkilerinin gelişmesine vesile olarak üyelerinin dışa kapalı değer yargılarından sıyrılmasına elverişli koşullar sağlamaktadır (Berber, 2003: 209).
Turistlerce ziyaret edilen bölgede yaşamını sürdüren toplumca, turistlere karşı gösterilen tutum zaman içerisinde değişiklik gösterebilmektedir. Özellikle yerli halkın yaşadığı bölgede turizm kapsamında meydana gelen değişimler, toplumun turistlere olan duyarlılığında farklılaşmalara sebebiyet vermektedir. Söz konusu durumun ana hatları tablo 12 aracılığıyla aktarılmıştır (Rızaoğlu, 2012: 322).
74
Tablo 12: Yerli-Turist Karşılaşma Duyarlılığının Evreleri ve Belirleyici Özellikleri
Evreler Belirleyici Özellikler
Aşırı Mutluluk
Karşılaşmalarda hem turist hem de yerli çok isteklidir. Her iki taraf turizmin yarattığı ortamdan heyecan duyar. Yerliler turistleri güler yüzle karşılar. Taraflar arasında karşılıklı bir doyuma varma duygusu egemendir. Yeliler için fırsatlar vardır. Turistlerin gelmesiyle para akışı olmaktadır. Karşılaşmaların planlanması ve denetlenmesi çok düşük düzeydedir.
Duyumsamazlık
Turistler yerliler tarafından olduğu gibi kabul edilir. Turist yerli arasındaki ilişkiler biçimselliğe (ticarileşmeye) dönüşmeye başlar. Taraflar arasındaki ilişkilerde planlamaya yer verilir ve planlama daha çok pazarlamaya yönelik yapılır.
Rahatsızlık
Yerli turist arasındaki ilişkile doyma noktasın yaklaşır. Turizmin gelişmesinin ve turistlerin yarattığı etkilerle yerlilerde kuşkular oluşmaya başlar. Turist sayısının arttırılması, turistik tesis ve olanaklarını genişletmeden elde etmek zorlaşır. Turist yerli arası başlangıçtaki cana yakın ilişkiler yerini uzak ve karmaşık ilişkilere bırakır. Politikacılar, turizmdeki büyümeyi kısıtlamadan altyapı iyileştirmelerinin yapılmasına yönelik çözümler aramaya başlar.
Zıtlaşma
Yerli turist arası ilişkilerde zıtlaşma çok açık ve etkili olmaya başlar. Turistler tüm sorunların nedeni olarak görülür. Yerli turist ilişkilerinde ve sonuçlarında önleyici planlamaya gidilir. Çekim yerlerinin bozulan ününü düzeltmek için tutundurma çabaları arttırılır. Yerli turist arası başlangıçtaki hoşgörü ve anlayış kaybolur. Yerliler turistleri sömürmeye başlar ve turistlerde sömürüldükleri kuşkusu oluşur.
Düşmanlık
Yerliler, başlangıçta değer verdikleri şeylerin turistleri çeken şeyler olduğunu unuttuklarını veya ihmal ettiklerini ve turizmdeki gelişmenin yarattığı sürüklenmeler ve dinmeler arasında bunun farkına varamadıklarını ve çevrelerinin olumsuz değişmesine izin verdiklerini düşünür. Şimdi, yerlilerin öğrenmek zorunda oldukları şey, çevrelerinin eskisi gibi aynı olmayacağı gerçeğini kavramış olmalarıdır. Yerliler, ilk yıllardaki gibi turistleri çekmeye yönelebilir. Eğer çekim yeri kitle turizmine hala elverişli ise tekrar turist çekilebilir.
Kaynak: Rızaoğlu, 2012: 322.
Turizmin toplum ve bireylerin yaşam biçimleri üzerindeki etkileri dikkate alındığında diğer pek çok endüstriye kıyasla farklı bir yapı arz ettiği ve yoğun ekonomik etkileri dışında sosyal bir etmen olduğu göze çarpmaktadır. Turizmin bir endüstri ve bir sosyal kuvvet olarak iki ayrı rolünü, çalışmasında genişçe değerlendiren Desbiolles (2006); özel sektör tabanında bir endüstri olarak turizmin doğa ve topluma zarar verdiğini, buna karşın hükümet ve toplumsal örgütlerin rol aldığı sosyal bir kuvvet olarak ise toplum ve çevreye büyük faydalar sağladığını belirtmiştir. Turizmin endüstri ve sosyal bir güç olarak meydana getirdiği etkiler faydalı olabileceği gibi zararlı etkileri de içerebilmek-tedir. Turizm kapsamında meydana gelmesi muhtemel söz konusu olumlu ve olumsuz sosyal etkiler aşağıdaki bölümlerde incelenmiştir.
75
2.4.1. Turizmin Olumlu Sosyal Etkileri
Turizm kapsamında gerçekleşen sosyal etkiler tek taraflı değerlendirilmemelidir. Nitekim herhangi bir bölgeyi ziyaret eden turistin toplumla gerçekleştirdiği ekonomik alış-verişin yanında sosyal ve kültürel mübadeleler, yalnızca turisti değil aynı zamanda turistin gitmiş olduğu bölgeyi ve orada yaşayan toplumu da etkilemektedir (Gürbüz, 2002: 53; Kadanalı ve Yazgan, 2012: 99).
Turistik faaliyetler kapsamında turist ile turist kabul eden toplum arasındaki etkileşim neticesinde meydana gelmesi muhtemel olumlu toplumsal etkiler aşağıdaki gibidir (Gürbüz, 2002: 53-54; Kozak ve diğ., 2011: 89-92):
· Farklı toplumlardan gelen bireylerin birbirleri ile bilgi alış-verişinde bulunmaları ve kültürel yapılarını daha yakından tanımaları, oluşan dostluk ve arkadaşlıklar sonu-cunda dünya barışının sağlanmasına katkıda bulunması,
· Turist kabul eden ülke halkının turistlerle daha yoğun bir iletişime girebilmek için kendilerini daha fazla okuma ve araştırma zorunluluğunda hissetmeleri sonucunda eğitim ve kültür düzeylerinin yükselmesi,
· Farklı kültürleri tanımak, yeni arkadaşlar oluşturmak ve bölgeye gelen turistlere yardımcı olabilmek amacıyla bölge halkının yabancı dili öğrenme isteğinin artması, · Turizm olgusu tarafından bozulmasını önlemek amacı ile kültürel değerlere sahip
çıkılması ve bu değerlere gereken önemin verilmesi, · Boş zaman kullanma alışkanlığını geliştirmesi,
· Turizm endüstrisi tarafından kırsal bölgelerde yaratılan yeni iş alanları, çağdaş endüstri toplumların kültürel değerlerinin benimsenmesi yoluyla kentsel uygarlıkla-rın bütünleşmesini sağlamaktadır. Kırsal bölgelerde turistik kuruluşlauygarlıkla-rın ortaya çık-masıyla, bu bölgelerdeki toplumsal tek düzelik bozulmakta, toplumda değişik özel-likleri ve yapıları olan kümelerin sayıları artmaktadır.
· Turizm bir ülkede ulusal bilinci arttırmakta ve yerli halkın sahip oldukları kültür değerleriyle övünmelerine neden olmaktadır.
· Hoşgörü ortamını geliştirir.
Turistin ziyaret ettiği bölgede yaşayan toplumun, turistlerle kurdukları ilişkiler ve aralarında gerçekleşen etkileşim, gerek bölgedeki turizm endüstrisinin uzun vadeli gelişimini gerekse turist memnuniyetini doğrudan etkileyebilmektedir (Karaman ve
76
Avcıkurt, 2011: 3). Nitekim yapılan araştırmalar, turistik faaliyetlere katılımla birlikte insanların kültürel hoşgörü düzeylerinin artarak ufuklarının genişlediğini ortaya koymuştur. Bununla birlikte turist ile yerel halk arasındaki etkileşim kuvvetlendikçe bireylerin kendilerini küresel vatandaş olarak addetme eğilimi de artmaktadır (Avcıkurt ve diğ., 2007: 21).
2.4.2. Turizmin Olumsuz Sosyal Etkileri
Bölgede sürdürülen yerel gelenekler, turistlerin destinasyon seçiminde söz konusu bölgeyi tercih etmelerinde önemli bir unsur olarak rol oynayabilmekte ve bu durum yerel geleneğin korunarak sürdürülmesine vesile olabilmektedir (Gürbüz, 2002: 54). Buna karşın turizm endüstrisinin gelişmesiyle bölgeye sağlanan bu gibi faydaların yanında, insan ilişkilerinde ticarileşme ve maddileşme ile toplumsal değer yargılarında aşınma gibi sosyal boyuttaki negatif çıktılar da göz ardı edilmemesi gereken ciddi hususlar olarak ön plana çıkabilmektedir (Berber, 2003: 215). Bu bağlamda turizm kapsamında turist kabul eden toplumlarda ortaya çıkabilecek negatif sosyal etkileri aşağıdaki gibi özetlemek mümkündür (Avcıkurt, 2009: 51-52; Karaman ve Avcıkurt, 2011: 4-5).
· Yerel halkın turistler tarafından kullanılan lüks ve ithal mallara özenmesiyle ortaya çıkan gösteriş tüketimi etkisi,
· Turistler ve yerel halk arasında çok belirgin ırksal farklılıkların olduğu yerlerde ırksal gerginliklerin ortaya çıkması,
· Aile bağlarının zayıflaması ya da kopması, · Toplumun demografik yapısındaki değişim,
· Kumar, fahişelik, alkol kullanımı ve diğer arzu edilmeyen alışkanlıkların başlaması ve giderek yayılması,
· AIDS başta olmak üzere bazı bulaşıcı hastalıkların hızlı yayılması,
· Turizm endüstrisinde çalışanların bir kısmının kendini köle gibi hissetmesi, · Çalışanların rollerinin her ülkede “uluslararası garson” gibi tek tip olarak
standartlaştırılması,
· Otel ve restoran işletmelerinin özelliği olan emek gücüne dayalı ve düşük ücretle çalışan personel sayısının aşırı artması,
77
· Turistler tarafından kültürün garip bir gelenek veya eğlence olarak görülmesi durumunda yerel halkın kültürel gururunun kaybolması,
· Çok sayıda turistin gelmesinden dolayı yerel halkın yaşam biçiminde çok hızlı bir değişim görülmesidir.
Yukarıda belirtilenlerin dışında; sosyal çatışma, suç oranındaki artış, ticarileşme, değerlerin yitirilişi gibi turizmin negatif sosyal etkileri, çoğunlukla araştırmacıların ilgisini çeken konular olarak ön plana çıkmaktadır (Yang ve diğ., 2013: 84). Kariel (1989)’in yapmış olduğu çalışmada turistik çekim merkezinde yaşayan yerel halkın turizm etkilerini algısı belirgin bir şekilde pozitif olmuş; algılanan negatif etkiler ise geleneksel aile yaşamındaki değişiklikler olarak belirtilmiştir. Rothman (1978’den aktaran Haley ve diğ., 2005: 649) ise artan gürültü, kirlilik, trafik, suç ve kalabalık hususunda algılanan negatif sosyal etkileri ön plana çıkarmıştır. Turistik faaliyetler neticesinde bölgede meydana gelen olayların ve kurulan ilişkilerin, orada yaşamını sürdüren toplumca benimsenmesi büyük bir önem arz etmektedir. Nitekim söz konusu olay ve ilişkilerin toplumca tolere edilemeyecek boyutlara ulaşması durumunda bölgedeki turistik faaliyetler kritik düzeyde azalabilmekte ve hatta son bulabilmektedir (Berber, 2003: 213).
78