Karşılıklılık Ötesi: Prososyal (Karşılıksız) Davranış ve Özgecilik (Fedakârlık)

Taraflar arasında gerçekleşen etkileşimlerde edinilen fayda maksimizasyonuna odaklanan ve mevcut sosyal mübadelenin iki taraf için de kazanımlı olmayı koruduğu sürece devamlılığını sürdüreceğini iddia eden SMT’ye nazaran (Davis ve Boulding, 1962: 455; Maris, 1970, 1071) toplumun iyiliği ve etkili bir şekilde işleyişi için gerek olan prososyal davranış; karşılıksız iyilik sağlama temeline dayanmaktadır (Zeldin ve diğ., 1982: 1492; Galliard ve diğ., 2005: 206).

32

En temel anlamıyla yardımcı olma, paylaşma, bağışlama, sempati geliştirme, iş birliği yapma gibi başkalarına fayda sağlama niyetiyle gerçekleştirilen eylemler olarak tanımlanan prososyal davranışlar, toplum ahlakınca onaylanmakta ve tüm insan toplumlarında görülmektedir (Kenrick ve diğ., 2010: 289; Brief ve Motowidlo, 1986: 710; Bénabou ve Tirole, 2006: 1652; Zeldin ve diğ., 1982: 1492; Yarrow ve diğ., 1976: 118; Brief ve Motowidlo, 1986: 711). Gerçekleştirilecek olan prososyal davranışlar bireysel olarak tam anlamıyla rasyonel olmasa da sosyal açıdan yüksek rasyonelliğe sahip olabilmektedir (Fowler ve Kam, 2007: 813). Bu bakımdan prososyal davranışların özellikle toplum içerisindeki iç kontrol odağı, öz-saygınlığı ve ahlaki gelişimi yüksek olup onaylanma ihtiyacı düşük olan bireylerce gerçekleştirilmesi daha muhtemel olmaktadır (Piliavin ve Charng, 1990: 31).

Wispé (1972) prososyal davranışı; yardım etme niyetiyle ve gönüllü bir şekilde, diğer insanların fiziksel ya da psikolojik iyiliğine katkı sağlayan ve pozitif sosyal sonuçlar meydana getiren davranışlar olarak tanımlamaktadır (Hogg ve Vaughan, 2011: 496). Ortaya atılan tanımlamalar ve yapılan çalışmalara rağmen, yine de insanların neden iyi edimlerde bulunduğu tam olarak anlaşılabilmiş değildir. Bu hususta sosyal baskı ve kişisel teşvik, bireyleri prososyal davranışa yönelten temel gerekçeler olarak ön plana çıkarılmaktadır (García ve diğ., 2006: 82; Wentzel ve diğ., 2007: 895). Bununla birlikte soy seçimi ve karşılıklı özgecilik kavramları da prososyal davranışların açıklanabilmesi için araştırmacılarca üzerinde durulan konulardan olmuştur. Ancak çoğu prososyal davranışın yakın zamanda kendilerine karşılık veremeyecek yabancılara yönelttiği göz önünde bulundurulduğunda söz konusu kavramların açıklayıcılık bağlamında yetersiz kaldığı daha rahat bir biçimde anlaşılabilecektir (Simpson ve Willer, 2008: 37-38). Yine de konuya ilişkin yapılan çalışmalarda, başkalarına yardımcı olma amacı ile harekete geçmenin insan doğasının bir parçası olduğu ortaya konulmaktadır (Piliavin ve Charng, 1990: 27).

Prososyal davranışların özellikle gönüllü bir şekilde yapılması ve bu tür davranışları gerçekleştiren bireyin niyeti büyük bir önem taşımaktadır. Kişinin kendi isteği dışında, mecburen yapmak zorunda kaldığı davranışlar başkalarına fayda sağlasa dahi, bu tür davranışlar “prososyal” terimi kapsamı dışında değerlendirilmektedir (Leblebici, 1988: 274-275).

33

Prososyal davranışın alt kategorilerinden biri olan özgecilik (Hogg ve Vaughan, 2011: 497), hiçbir şekilde karşılığında herhangi bir kazanım beklemeden ve elde etmeden, belirli bedellere katlanarak gönüllü bir şekilde kim oldukları önemsiz olmak üzere başkalarına yardımcı olma eylemi olarak tanımlanmaktadır (Taylor ve diğ., 1997: 336; Losco, 1986: 344; Hardin, 1993: 358). Toplumsal iyilik sağlama niyetiyle gerçekleştiri-len özgecil eylemler ile kişisel fayda edinmeye yönelik çıkarcı (bencil) eylemlerin genellikle karşılaştırıldığını ifade eden Guagnano (2001: 426) özgecil davranışların, sosyal durumların başkaları için negatif sonuçlarının farkında olan bireylerin kendilerine önleyici ve iyileştirici eylemleri yapma sorumluluğu yüklediğinde ortaya çıktığını ileri sürmektedir.

Yapılan genel tanımlamaların dışında, özgecilik farklı disiplinler tarafından değişik şekillerde tanımlanmıştır. Örneğin, sosyobiyologlar; davranışı gerçekleştiren kişinin karşı taraftan daha az fayda edindiği durumlarda gerçekleştirilen eyleme özgecil davranış tanımlaması yapmaktadır (Piliavin ve Charng, 1990: 27). Kişisel çıkarın tüm davranışları güdülediği bireycil kişilerin aksine özgecil kişiler, tanımdan da anlaşılabile-ceği gibi, teklif edilen ya da beklenen bir karşılık olmaksızın başkalarına yardım eden kimselerdir (Myers, 1993: 505-507). Bencil insanlar özellikle başkalarından göreceği saygınlık gibi teşvik unsurlarıyla prososyal davranışlara sevk olurken, özgecil insanlar böyle bir teşvikin varlığını gereksinmemektedir (Simpson ve Willer, 2008: 38).

Biyoloji ve sosyal bilimler için temel problemlerden biri; insanlarda ve diğer türlerde işbirlikçi ve özgecil davranışların gelişimine açıklama getirmektir (Lehmann ve diğ., 2007: 21). Özgecil davranışların kapsamı tam olarak sınırlandırılamamış olsa da Piliavin ve Charng (1990: 30) bir davranışın özgecil olarak nitelendirilebilmesi için taşıması gerektiği beş temel özelliği aşağıdaki gibi sıralamıştır:

· Karşı tarafa fayda sağlamalı

· Gönüllü bir şekilde gerçekleştirilmeli

· Kasıtlı (niyetli) bir şekilde gerçekleştirilmeli · Amaç fayda sağlamak olmalı

34

Sergilenen davranışların saf özgecilik ya da bencilliğin karmaşık bir türü ile daha iyi bir şekilde açıklanabilip açıklanamayacağı halen netlik kazanmamış olsa da (Epstein, 1993: 388; Baxter, 2005: 374) insanların kendilerinden ziyade başkalarını da düşündüğünü gösteren; bağış yapmak, cömertlik, tolerans, fakire olan ilgi, sosyal adalet, sosyal reform hareketlerine katılım gibi özgecil davranışlar (Wuthnow, 1993: 345; Hu ve Liu, 2003: 678) insan eylemlerinin önemli bir parçasını oluşturduğu için tüm insan davranışlarının “bencil” perspektifle açıklanmaya çalışılması doğru olmayacaktır (Epstein, 1993: 388-399).

Özgecilik, karşılıklılıktan farklı olarak bir şartsız fayda sağlama şeklidir. Nitekim özgecil davranışı gerçekleştiren kişi, iyilik yapacağı kişinin kendisine daha önce fayda sağlayıp sağlamadığıyla ilgilenmemektedir (Fehr ve Gächter, 2000: 2). Yine de bireyler arasında sürdürülen herhangi ilişki kapsamında bir tarafın özgecil olması, karşı tarafı karşılık vermeye sevk edebilmektedir. Bu durumda mevcut özgecillik boyut değiştirerek işbirliği ilişkisine dönüşür. Yine benzer şekilde kişisel kazanç odaklı başlatılmış olan herhangi bir işbirliği ilişkisi de zamanla özgeciliği açığa çıkarabilmektedir (Leblebici, 1988: 275).