Harita No: 2 İnceleme Tarihi : 12.08.2017 Bulunduğu Yer : Tunceli Çemişgezek Eski Ulukale Köyü Yaptıran : Yusuf Ziya Paşa
Yapan :-
Yapım Tarihi :18. yy sonu
Genel Tanımı:
Cami Tunceli İli, Çemişgezek İlçesinde günümüzdeki Ulukale Köyü’nün bir buçuk kilometre kadar doğusunda yer alan ve adını da bu köyden aldığı Eski Ulukale Köyünde yer almaktadır (Harita:2).
Cami batıya doğrultulu hafif meyilli bir arazi üzerinde inşa edilmiştir. Etrafı bu gün hepsi yıkılmış olan taş evler ile çevrili olan caminin 100-150 m. kadar batı tarafında yer alan köy meydanında eski bir çeşme yer almaktadır. Çeşme 18. yüzyıl mimari üslup özellikleri taşımakta olup, eyvanlı plan şemasına sahiptir. Su akan çeşme oldukça iyi durumdadır (Foto.43).
Köy 1994 yılında terör saldırısına uğramış, bu saldırı sırasında cami yakılarak tahrip edilmiştir52. Daha sonraki süreçte köy terk edilince kullanılmayan cami iyice
yıkılmış olup, günümüzde harabe şekline gelmiştir. Mülkiyeti Köy Tüzel Kişiliğine ait cami 2009 yılında korunması gerekli eski eser olarak tescillenmiştir53. Caminin tescili
yapılırken yapı gurubu belirlenmemiştir.
Mimari Özellikler:
Caminin sahınlarını oluşturan ve ayakta kalabilen ayak ve kemerleri, yıkıntıları incelediğimizde duvarların ağırlıklı olarak moloz taş ile örüldüğü görülmektedir. Kesme taş ise mihrap nişinde, kemerlerde ve yer yer duvar örgüsünde kullanılmıştır (Foto.37- 39).
Metin Sözen’in aktarmış olduğu caminin plan şemasına ve vermiş olduğu bilgiler göre; geç dönemde eklenen son cemaat yeri ve harim kısmından oluşan cami
52 http://cemisgezek.hol.es/history/republic/terror.html
53 Erzurum Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu Müdürlüğü’nün 25.05.2009 tarih ve 1443 sayılı
derinlemesine dikdörtgen planda54 mihraba paralel dört sahına ayrılmıştır. Yine Metin
Sözen’in yapmış olduğu caminin plan şemasına55 göre harim dört tanesi batı, iki tanesi
güney ve bir tanesi doğu duvarda olmak üzere yedi adet pencere ile aydınlatılmaktadır. Caminin planında gördüğümüz bir diğer unsur ise mihrabın caminin tam orta ekseninde olmayıp giriş kapısına göre tasarlanarak sola kaydırılmış olmasıdır. Harim, üç sıralı birer sütuna yaslanan sivri kemerlerle mihraba paralel dört sahına ayrılmıştır (Çiz.4). Tarihi bilinmeyen eski bir fotoğraftan anlaşıldığı üzere üst örtüsü düz dam şeklindedir. (Foto.41-42) Caminin sahınlarını oluşturan ayak ve kemerlerden bu gün sadece ortadaki ayakta kalabilmiştir (Foto.40).
Süsleme:
Oldukça sade olduğunu düşündüğümüz camide tek süsleme öğesi olarak yıkıntıları gezerken rastladığım bir taş parçasını söyleyebiliriz. Bu taş parçasının üzerinde balıksırtı şeklinde bir bezeme yer almaktadır (Foto.38).Küçük bir kısmı ayakta kalan mihraptan anladığımız kadarı ile yuvarlak formlu olan mihrap, sade bir niş şeklinde düzenlenmiştir. (Foto.37). Metin Sözen’in aktarmış olduğu şu bilgilerden bizi doğrular niteliktedir; “İçi beyaz badanalı, yalın görünüşlü camide, mihrap ve minber de bu yalın görünüşüne uygun şekilde düşünülmüş ve özenle üzerinde durulacak bir bezeme yolu tutulmamıştır56“.
Tarihlendirme:
Camiye ait herhangi bir kitabe bulunmadığından caminin yapım tarihi ve banisi hakkında kesin bir bilgiye ulaşılamamaktadır. Kaynaklarda da fazla geçmeyen cami ile ilgili olarak Metin Sözen caminin “ bir dönem Diyarbakır’da valilik yapan Yusuf Ziya Paşa tarafından M.1793/1794 yıllarında yaptırılmış57“ olduğu bilgisine katılmaktayız.
Değerlendirme:
Caminin yapım tarihi olarak bahsi geçen 1793/94 tarihi aynı zamanda Keban’da ki külliyenin inşasına başlanılan 1794 tarihi ile çakışmaktadır. Elimizde bulunan mevcut vakfiyelerden Tunceli - Çemişgezek’te kurulu Yusuf Ziya Paşa Vakfı’na ait H.1208 -
54 SÖZEN, Metin, Çemişgezek’in Ulukale Köyü’ndeki Mimari Eserler, Sanat Tarihi Yıllığı, S.V, İstanbul,
1973, s.123-125
55 SÖZEN, Metin, (1973), a.g.m., s.124 56 SÖZEN, Metin, (1973), a.g.m., s.125 57 SÖZEN, Metin, (1973), a.g.m., s.122
M.1793 tarihli vakfiye ile Keban’a bağlı Çemişgezek kazasında kurulu, Yusuf Ziya Paşa’nın hanımı “Aişe Hanım Vakfı” na ait H.1208 - M.1794 tarihli vakfiyelerde cami ile ilgili bir bilgi verilmemektedir. Ancak Çemişgezek’te hem Yusuf Ziya Paşa’nın hem de eşi Ayşe Hanım’ın vakıf kurmaları bu bölge ile organik bağlarının olduğunu göstermesi bakımından oldukça önemli olup, camiyi yaptırmış olabilecekleri muhtemelidir.
Caminin orijinal minaresinin olup olmadığı konusunda herhangi bir bilgi tespit edilememiştir. Camide üç yıl imamlık yaptıktan sonra 1982 yılında emekliye ayrılan Adil KAYA Hocanın aktarmış olduğu bilgiye göre sonradan yapılan caminin ahşap olan minaresinin saç kaplı olduğu yönündedir. Ayrıca Adil Hoca bu minareyi dünürünün 1962 yılında yapmış olduğunu belirtmiştir. Üzerinde ; “1962 Ulukale Cami Damı Minarenin Açılışı” yazan siyah beyaz eski bir fotoğrafta bu bilgiyi doğrulamaktadır (Foto.41).
Şimdiye kadar restorasyonuna yönelik herhangi bir çalışma yapılmayan cami günümüzde harabeden farksız bir durumdadır. Camiye bir an önce müdahale edilmez ise ayakta kalabilmeyi başaran kemerler ve ayakların diğerleri gibi yıkılarak kaybolup gideceği aşikârdır. Cami bu gün kimsenin yaşamadığı bir yerde olmasından dolayı restorasyonu yapılarak yeniden ayağa kaldırılsa bile cemaatinin ve cami görevlisi olmayacağından bu cami için büyük bir sıkıntı olacaktır. Her ne kadar yapıp ayağa kaldırsan bile bir yapı için en önemli unsur bakım ve içerisinde ise bir devir daimin olmasıdır. Bu ortam sağlanmadığı sürece yapılan işte boşa gidecek demektir. Ama biran önce müdahale edilmez ise de ayakta olan yapı elemanlarını da kaybedecek olan caminin bu günkü durumu oldukça düşündürücüdür.
3.3. Elazığ Keban Yusuf Ziya Paşa Külliyesi