Bizans yönetimi döneminde Bulgarlar, sadece bağımsızlıklarını kaybetmekle kalmamışlar aynı zamanda Bulgar Kilisesi’nin de bağımsızlığını kaybederek İstanbul’da bulunan Fener Rum Patrikhanesi’ne bağlanmışlardır. Bizans hâkimiyeti döneminde Bulgarlar bağımsızlık için birçok isyan teşebbüsünde bulunmuşlar fakat başarılı olamamışlardır. Bu isyanlardan en kayda değer olanı Tuna Bulgar Devleti’nin son çarı olan Ivan Vladislav’ın oğlu Alusianos’un önderliğindeki isyandır. Fakat Bulgarların bu isyanı Alusianos’un unvan ve makam karşılığında Bizans tarafına geçmesi sonucu başarısızlıkla sonuçlanmıştır72.
XII. yüzyılın ilk yarısında başlayan Bizans İmparatorluğu’nun gerileme dönemi İstanbul’un Latinlerin eline geçmesiyle daha da hızlanmıştır. Bu dönemde Avrupa kentlerinin, özellikle de İtalya kentlerinin günden güne güçlenmeleri Bizans’ın sahip olduğu gücün azalmasına sebep olmuştur. Bütün bu gelişmelerin yanında dış politikadaki başarısızlıklar da Bizans İmparatorluğu’nun çöküşünü hızlandıran diğer bir sebep olmuştur.
Bulgarlar’ın Bizans hâkimiyetinden kurtulmak için başlattıkları bağımsızlık mücadelesinin ne zaman başladığı tam olarak bilinmemekle birlikte 1185’in sonları ya da 1186 yılının başları olduğu tahmin edilmektedir. 1185 tarihinde Bulgar Boyarı olan Assen ve Peter kardeşler Bizans İmparatoru II. İsak Angelos’tan kendilerine toprak verilmesini istemişler fakat bu istekleri imparator tarafından kabul edilmeyince iki kardeş ayaklanarak 169 yıl süren Bizans hâkimiyetine son vermişler ve 1187 tarihinde Tırnova şehrinde bağımsızlıklarını ilan etmişleridir73. Bağımsızlık
71 Celal Nuri, “Bulgar ve Pomak”, Ankara Üniv. Dil ve Tarih-Coğrafya Fak. Dergisi, Çev./Akt.
Muhammet Kemaloğlu, C. 53, S. 2, Ankara 2013, s. 425.
72 Işın Demirkent, Mikhail Psellos’un Khronographia’sı, TTK Yayınları, Ankara 2014, s. 72-75.
73 Nikolay Todorov, Bulgaristan…, s. 31; Ayşe Kayapınar, “İki Balkan Şehri Tırnova ve Vidin’de Türkler (Bulgar Çarlığından Osmanlı İmparatorluğuna)”, Abant İzzet Baysal Üniversitesi Sosyal
isyanının bir diğer sebebi ise Bizans İmparatoru II. Isaakios’un kendi düğün masraflarını halka vergi olarak yansıtmasıdır74. Bu şekilde tarihte II. Bulgar Devleti olarak kabul edilen devlet kurulmuştur. Kurulan bu İkinci Bulgar Devletinde Bulgarların yanı sıra bölgeye Bizans hâkimiyeti döneminde yerleşmiş ve Romence konuşan Ulahlar da önemli rol oynamışlardır75. Bu yüzden bir Bulgar-Ulah devleti olarak da kabul edilen II. Tuna Bulgar Devleti’nde tahta geçen çar listesi aşağıdaki gibidir76;
I Assen 1186-1196 I Georgi Terter 1280-1292
Peter 1196-1197 Smilez 1292-1298
Kalojan 1197-1207 Çaka 1299-
Boril 1207-1218 Todor Svxetoslov 1300-1321
II. İvan Assen 1218-1241 II Georgi Terter 1322-1323 Koloman Assen 1241-1246 III Michail Şişman 1323-1330 II Michail Assen 1246-1256 İvan Stefan 1330-1331 Konstantin Tich 1257-1277 İvan Alexander 1331-1371
İvailo 1277-1279 İvan Şişman 1371-1393
III İvan Assen 1279-1280 İvan Srazimir 1360-1396
1187 tarihinde kurulan bu II. Bulgar Devleti’nin ilk çarı Assen olmuştur.
I.Assen’in isminin Türkçe sağlıklı, sıhhatli ve sağlam anlamına gelen esen kelimesinden geldiği iddia edilmektedir77. II. Tuna Bulgar Devleti’nin ilk çarı olan Assen ve kardeşi Peter’in hangi millete mensup olduğu konusu günümüzde hala tartışılan bir konudur. Bu konuyla ilgili tarihçiler tarafından ortaya atılan üç görüş
Bilimler Enstitüsü Dergisi, Journal os Social Sciences, C. 2004-2, S. 9, s. 118, (s. 117-141); Ayşe Kayapınar, “II. Bulgar Krallığı”, Balkanlar El Kitabı; Der. Osman Karatay, Bilgehan A. Gökdağ, C. I, Araştırma ve Kültür Vakfı, Ankara 2006, s. 232, (s. 232-251); Vasko Arnaudov, “Bulgarian Uprisings Against The Byzantine Rule, 11th- 12th Century”, The Bulgarians Atlas, Ed. Alexander Fol, Tangra TanNakRa PH, Sofia 2001, s. 102/103.
74 Istvan Vasary, Kumanlar ve Tatarlar Osmanlı Öncesi Balkanlar’da Doğulu Askerler (1185-1365), Çev. Ali Cevdet Akkoyunlu, YKY Yayınları, İstanbul 2015, s. 29.
75 David Nicolle, Haçlılar Çağında Bizans, Balkan ve Macar Orduları 1100-1568, Çev. Emir Yener, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2013, s. 23.
76 Nikolay Todorov, Bulgaristan…, s. 44.
77 Ayşe Kayapınar, “Kumanlar ve İkinci Bulgar Devleti (1187-1370)”, Yeni Türkiye Dergisi Rumeli-Balkan Özel Sayısı, Yeni Türkiye Stratejik Araştırma Merkezi, C.1, S. 66, Mart-Haziran 2015, s. 392.
bulunmaktadır. Bunlardan birincisi Bulgar tarihçilere ait olup çar Assen ve kardeşi Peter’in Bulgar asıllı oldukları, Romen tarihçilere ait ikinci görüşe göre kardeşler Ulah kökenli ve üçüncü görüşe göre de söz konusu kardeşler Kuman asıllıdır78.
II. Tuna Bulgar Devletinin tahtına geçen Assen eski Bulgar topraklarını teker teker ele geçirerek devletin gücünü arttırmış olmasına rağmen bir iç komploya kurban gitmiş ve tahtını küçük kardeşi Kolayan’a bırakmak zorunda kalmıştır79. Kolayan döneminde II. Tuna Bulgar Devleti’nin sınırları doğuda Karadeniz’e kadar, güneyde Trakya’nın büyük bir kısmı ve batıda da Mekedonya’nın büyük bir kısmını içine alacak şekilde genişlemiş durumdadır80. 1201 yılında yapılan antlaşmayla Bizans Belgrad’tan Karadeniz’e ve Vardar’a kadar Bulgar fetihlerini kabul etmek zorunda kalmıştır81.
1200 yılında başlayan Haçlı Seferleri’nin Balkanlarda sebep olduğu gerginlik ve Macar tehlikesinin ortaya çıkması çar Kolayan’ı Papa’nın Bulgar kilisesinin Vatikan’a bağlanması teklifini tekrar değerlendirmek zorunda bırakmıştır. Bunun üzerine çar Kolayan ve Papa arasında elçilik heyetleri gidip gelmiş ve yazışmalar gerçekleştirilmiştir. Çar Kolayan bu yazışmalarda kendisini Bulgaristan ve Vlahya imparatoru olarak adlandırmıştır82. Bulgarlar’ın İttifak önerisi İstanbul’u işgal eden Latinler tarafından reddedilince çar Kolayan da tüm Trakya’yı işgal etmiştir83. Bu dönemde II. Tuna Bulgar Devleti ile Bizans’ın ortak düşmanı Latinler olmuş, bu da iki devleti zorunlu olarak ittifak yapmaya itmiştir. Söz konusu bu ittifakın ilk askeri başarısı 14 Nisan 1205’te Edirne’de bir meydan muharebesi sonucu gelmiş ve Haçlılar’ın İmparatoru Flanderli Balduin esir edilmiştir84. Bu iki devlet arasındaki ittifak 1241’de II. Tuna Bulgar Devleti’nin beşinci çar’ı olan İvan Assen II’nin
78 Istvan Vasary, Kumanlar ve Tatarlar Osmanlı Öncesi…, s. 46-54.
79 Nikolay Todorov, Bulgaristan…, s. 32; Ayşe Kayapınar, “II. Bulgar Krallığı”, s. 236.
80 Ayşe Kayapınar, “Kumanlar ve İkinci Bulgar Devleti…”, s. 393; Ayşe Kayapınar, “II. Bulgar Krallığı”, s. 236.
81 Charles Diehl, Bizans İmparatorluğu’nun Tarihi, İlgi Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul 2014, s.
119; Hikolaj Ovćarov, “Bulgaria At The Time Od Tsar (Emperor) Kalojan (1197-1207), The Bulgarians Atlas, Ed. Alexander Fol, Tangra TanNakRa PH, Sofia 2001, s. 106/107.
82 Ayşe Kayapınar, “Kumanlar ve İkinci Bulgar Devleti…”, s. 393.
83 Charles Diehl, Bizans İmparatorluğu’nun Tarihi, s. 125-126.
84 Nikolay Todorov, Bulgaristan…,s. 32.
ölümüne kadar sürmüştür. Kolayan’ın bu başarıları çok uzun sürmemiş ve kendisinden önceki iki kardeşinin ölümünden sorumlu olan güçlerin komploları ile 1207 Selanik kuşatması sırasında öldürülmüştür.
Kolayan varis bırakmadan hayatını kaybettiği için yerine ölümünde parmağı olduğu düşünülen kız kardeşinin oğlu olan Boril 1207 yılında tahta geçmiştir85. Kolayan’dan sonra tahta oturan Boril zamanında devlet zayıflamaya başlamış ve ülkede Bogomilcilik her zamankinden daha fazla güçlenmiştir86. II. Tuna Bulgar Devleti Macarlar başta olmak üzere istilacılara karşı 1230 yılında çar II. Assen’in Klokotnisa zaferini kazanmasına kadar geçen süre zarfında savunma savaşları vermiştir87. Bu zafer sonucu ülkenin sınırları Karadeniz’den Ege Denizine kadar genişlemiştir.
1218 yılında Boril’in ölümü üzerine I. Assen’in oğlu II. Assen tahta geçmiştir88. II. Assen döneminde II. Bulgar devletinin sınırları Ege Denizi’nden Adriyatik kıyılarına kadar genişleyerek Balkanlar’da önemli bir devlet haline gelmiştir. Fakat II. Assen’in 1241 tarihinde ölümünden sonra II. Tuna Bulgar Devleti hızla gerilemeye başlamış ve 1396 yılında Vidin şehrinin Osmanlı hâkimiyeti altına girmesiyle tarih sahnesinden çekilmiştir.