Tuğrul ve Çağrı Bey Dönemi

Oğuzların Kınık boyundan olan Selçuklular, XI. yy. ‘dan Ceyhun’u geçerek Gazneliler ile mücadele ettiler14. İran ve Azerbaycan’ı ele geçirdiler. Bunlar ile işbirliği yapan Oğuzlar da, Aras nehri sahillerini takiben Doğu Anadolu’ya girmişlerdi. Ermeni ve Gürcü kaynaklarından kısa da olsa Türklerin bu bölgedeki harekatını takib edebilmek mümkündür.

Oğuz Türkleri 1000'li yıllarda Orta Asya'dan batıya doğru büyük bir göç yapıyordu. Oğuzların büyük bir kolu Selçuk Bey önderliğinde Maveaünnehir, Horasan ve İran bölgesine indi. Daha sonra, Selçuk beyin torunları Çağrı ve Tuğrul beyler Horasan bölgesinde Büyük Selçuklu Devleti'ni kurdular. Ama Oğuz Türklerinin

13 _{Claude, Cahen, a.g.e., s. 165.}

37

yayıldığı alan İran Maveraünnehir ve İran ile sınırlı değildi. Daha Büyük Selçuklu Devleti kurulmadan önce Çağrı Bey önderliğindeki göçebe Oğuz kabileleri (Türkmenler), 1018 yılında Azerbaycan üzerinden Anadolu'ya girdiler. Burada önlerine çıkan kuvvetleri dağıttılar. Çağrı Bey Anadolu'da bir süre kalarak keşif ve istila hareketinde bulundu. Sonra kardeşi, Tuğrul Bey'in yanına döndü. Anadolu'nun iklimi ve geniş otlakları Türkmenler için son derece elverişliydi. Zaten, o dönemde Doğu Anadolu'da Bizans egemenliği iyice zayıflamıştı. Bu durum Selçukluların ve Türkmenlerin Anadolu'ya akınlarını kolaylaştırıyordu15.

İslam tarihçilerinden İbn’ül- Esir, hicri 440/ 1048 yılı hadiselerini anlatırken, bir oğuz akıncı kafilesinin, İbrahim Yınal’dan önce, Bizans’ın doğu hudutlarını aştığını Armenia’ya girdiğini yazmakta,

‘Maveraünnehir’ de bulunan Oğuzların büyük bir kısmı İbrahim Yınal’ın yanına gelmiş ve bunun üzerine Yinal onlara; sizin burada kalmanız ve ihtiyacınızı burada karşılamanızdan dolayı, ülkem sıkıntı içerisindedir. Bana kalırsa yapacağınız en doğru iş Rumlara karşı gazaya çıkıp Allah yolunda cihat etmenizdir. Böylece ganimet de elde edersiniz. Bende sizin izinizden gelip yapacağınız işlerde yardımcı olacağım. Oğuzlar, İbrahim Yınal’ın önünden ilerlediler. ’ demektedir16.

Bu sırada Sultan Tuğrul’un maiyetinden Musa İnanç Yabgu’nun oğlu Hasan da 20. 000 kişi ile önce Eleşgird’e geldi. Batıdaki Basean ovasını da geçerek Theodosiopolis yöresinde görüldü. 1048 son baharında, Hasan Vaspurakan’a doğru yoluna devam etti.

Stranga denilen Yukarı Zab’da İberia ve Anı bölgesini valiis Katakalon Kehavmenos ile Vaspurakan yöneticisi Bulgar asıllı vestis unvanlı Aron’un tuzağına düştü. Askerlerin bir kısmı kaçarak hayatını kurtarabildi ise de, kendisi öldürüldü. Firariler Hoy’dan, Sultana gönderdikleri haber ile reislerinin elim kaybını duydular. Tuğruşl ise bundan sonra Azerbaycan umumi valiliğine İbrahim Yınal’ı tayin etti. Daha sonra da Bizanslılara karşı intikam seferi icra edildi.

İbrahim Yınal’dan sonra Tuğrul da 1054 de Anadolu’ya ayak bastı. O, Vaspurakan yolu üzerindeki Muradiye, Van gölünün kuzeyindeki Erciş ve Malazgird’i

15 _{İbrahim Kafesoğlu, a.g. e., s.34.} 16 _{Enver Konukçu, a. g. e., s. 10.}

içine alan seferinde hep başarı kazandı. Selçuklu sultanı bununla kalmayarak, Aras ve fırat’ın yukarı havzasına ilerlediler. Theodosiopolis ile Bizanslıların Karadeniz boyundaki önemli ticaret ve askeri üssü bulunan Trabzon çizgisini belirleyen Parhar /Barkhar dağına kadar kuvvet sevk etti. Akıncılar Kığı, Tercan, Erzincan, Taik, Khaldiz yöreinde de etkili oldular. Bir akıncı kolu da bu esnada Çoruh nehrinin kıyısında yalçın bir kaya üzerindeki Bayburt’t ta korkulu anlar yaşattılar17.

Bizans hizmetindeki Vareg ve Frank birlikleri Türkleri durdurmaya ve geri çekilmeye mecbur ettiler. Tuğrul’un kendisi de Malazgirt kalesini kuşattı. Ama muhasaraya son verdi.

Tuğrul Bey, Deve boynundan geçerek Erzurum Ovası’na hakim bir tepeye bizzat tırmandı ve buradan Theodosiopolis şehri ve kalesini seyretti. Kale ve şehrin ele geçirilmesinin uzun zaman alacağını görerek, geri döndü18.

İbn’ül Esir hicri 446 yılına ait kaydında Selçuklu akınına temas ile ‘ Tuğrul Bey, Anadolu gazası sırasında, Erzen er- Rum’a kadar geldi. ’ diğer bir müellif Ebu’l ferec de ‘sonra Erzen er-Rum memleketini aldı. Burası bu amna kadar Romalıların elinde idi. ’ Diyerek anlatmakta ve Aristakes’in ifadesini doğrulamaktadır. İmparatoriçe Theodora zamanında Theodosiopolis komşu kavimler tarafından tehdit ve istilaya maruz kalmıştı19.

Selçuklulara karşı doğunun muhafazasını üstlenen Aaron sahneden çekilince yerini oğlu Theodoros aldı. O, Türk akıncılarının tehdidindeki Muş havalisinde vazife görmeye başlamış ve gerekli hazırlıkları da ikmal için gayret sarf etmiştir. Bu sırada Ahlat İran’dan gelen bir başka Türk akıncı kolu Erzurum ovasındaki köyleri yağmaladı20. Artze ahalisi kurtuluşu Pulur mevkiine sığınmak sureti ile sağlayabildi.

Tuğrul’un halefi Alp Arslan idi ve Doğu Anadolu bu sultan zamanında önemli hadiselere sahne oldu.

17_{, a. g. e., s. 34.}

18 _{Osman Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, İstanbul, 1993, s. 39.}

19 _{Ali Sevim, Anadolu’nun Fethi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1998, s. 13.} 20 _{Enver Konukçu, a. g. e., s. 121.}

39

2.4.3. 1059-1063 Yılları Oğuz Akınları

Tuğrul Bey’in emri ile Yakuti’ye bağlı kuvvetler Salar, Emir Kapar ve Kicacik komutasındaki Türkmen kuvvetleri yeniden Anadolu akınlarına çıktılar. Emir Salar’a bağlı kuvvetler güneye yönelip Urfa’yı kuşattılar. Ancak şehir alınamadı. Emir Samuk, İç Anadolu sınırlarına ulaşıp Sivas’ı ele geçirdi. Bir hafta kadar ellerinde tuttukları Sivas ve çevresinden pek çok ganimetle döndüler.

Türk kuvvetleri karşısında Bizans kuvvetleri her seferinde bozguna uğradı. O yıllarda başta bulunan imparator İsaak Kommen ve daha sonra tahta çıkan X. Konstantin Dukas, Türk akınlarını durdurmayı başaramadı.

1063’te Tuğrul Bey vefat ettiğinde, Türk akınları Kızılırmak kıyılarına kadar uzanmış görünüyordu21.