V. III. I. Tımarlar
Tımar sistemi, Osmanlı Devletinin erken dönemlerinden yıkılmasına kadar askeri-ekonomik kurum ve kadrolarında çok büyük ve önemli bir yer işgal etmiştir. Kavram olarak ise, tımarı şöyle tanımlamak mümkündür; tımar, devlet görevlilerine hizmetleri karşılığında, belli bir bölgenin vergi toplama yetkisinin devredilmesi anlamına gelmektedir48
. Tımar yoluyla katipler, dini görevliler, kadılar vs. gibi sivil görevlilere maaşları karşılığında gelir tahsisleri yapılmasına rağmen, genel anlamda bu sistemin asıl amacının seferler için asker beslemek olduğunu söylemek mümkündür.
Tımar, Osmanlı imparatorluğunda geçimlerini ya da yaptıkları hizmete ait masrafları karşılamak üzere, bir kısım asker ve memurlara belli hizmetleri karşılığında tahsis edilmiş olan askeri dirliklere verilen isimdir49. Kökeninin Osman ve Orhan Beyler zamanına kadar gittiği düşünülen tımar sisteminin kurallarının tam oturduğu dönem ise II. Murad dönemidir. Osmanlı devletinde tımar sisteminde babadan oğla geçirme gibi bir uygulama yoktu. Bu mevkiler tamamıyla kul veya devşirmelikten yetişme kapıkullarının tekelinde bulunmaktaydı50
. Bu uygulama toprakların aile toprağı olmasına engel olmaktaydı. Aynı zamanda bu durum, sipahilerin köklü bir asalet sınıfı haline gelmelerini engellemekteydi.
Tımar çeşitlerine bakıldığında, Osmanlı devletinde tımarların çeşitli şekilleri mevcuttur. Bunlar içinde en yaygın olan tür, sipahi tımarlarıdır. Üzeyr sancağında da aynı durum söz konusudur. Sancakta sipahi tımarları çoğunluktadır.
Araştırma konusu olan 109 numaralı Tapu Tahrir Defterine göre, bu dönemde Üzeyr sancağında tımar sahibi olan 57 kişi vardır. Bu tımar sahiplerinden ikisinin ismi kayıtlı değildir. Geriye kalan 55 tımar beyi değişik oranlarda dirliklere sahiptir. Bölgedeki tımarlar hakkında bir değerlendirmeye başlamadan önce tımar beylerinin
48 F. Acun; “Klasik Dönem Eyalet İdare Tarzı Olarak Tımar Sistemi ve Uygulaması”,Türkler
Ansiklopedisi, c: 9, s: 899.
49 Ö. Lütfi Barkan; XV. ve XVI. Asırlarda Osmanlı İmparatorluğunda Zirai Ekonominin Hukuki ve
Mali Esasları, İstanbul Üniversitesi Rektörlüğü Yayınları, İstanbul, 1943.
50 Ö. Lütfi Barkan; XV. ve XVI. Asırlarda Osmanlı İmparatorluğunda Zirai Ekonominin Hukuki ve
106 adlarının ve tımarlarının gelirlerinin gösterildiği bir tablo hazırlamak daha doğru olacaktır.
Tablo18: Üzeyr Sancağında Tımar Sahipleri ve Gelirleri
No Tımar Beyi’nin Adı Geliri No Tımar Beyi’nin Adı Geliri 1 Emir Ahmed ve Ali Bey ve
Emirzade Ali Bey
3564 30 Ahmed veled-i Delü Mecud
7882, 5 2 Şahruh ma’ Hüseyin bin
Üzeyr
2973 31 Fazıl veled-i Ahmed Bey bin Bozya
5200
3 Mehmed Ürkmez ma’ Üzeyr 4318 32 Osman veled-i Ahmed Bey
3885
4 Bayram Havace veled-i Hacı
4500 33 Hızır veled-i Musa Hacı
3990
5 Hasan veled-i Ahmed ve Mazhar veled-i Kara Mazhar
3509* 34 Levend veled-i Ahmed Bey
1950
6 Tevfik Bey bin Hızır Bey 2967, 5
35 Emir Bey veled-i Göçdi
2457, 5 7 Mevlud veled-i Osman Bey 7987,
5*
36 Abdülkadir ve
Mehmed veled-i Musa bin Eyyub
3825
8 Kıyar bin Hasan Bey 6708, 5*
37 Kasım veled-i Boz Çelebi
2292, 5* 9 Mehmed bin Ali ve Ömer
Barbas Bey
6362* 38 Cumhur Pehlivan 1687, 5 10 İskender bin İsfendiyar
Menteşe Bey
8912 39 Ali Köçekoğlu 1549,
5 11 Kaya veled-i Devletpayı ve
Halil bin Ali
11482 ,5
40 Hüseyin veled-i Numan Bey bin Göçdi mir-i
____
12 Ahmed bin Abdi ve Ahmed bin Şahin
2461 41 Yusuf Bey Meka B Bey ve Hasan ve Mehmed veled-i Bekir
107
13 Musa bin Hamza 7130 42 Mehmed veled-i
Avluca
9735, 5 14 Cihanşan veled-i Seydi Bey 5464* 43 Mustafa veled-i Terki
ve Yassı
8628
15 İskender bin Selim Abbas bin Musa bin Selim ve Kaya bin Mustafa bin Selim
9390* 44 Mahmud ve Osman veled-i Temurtaş
9806
16 Murad veled-i Kaya Baytar 3130 45 Ali veled-i Kavlak 2747, 5 17 Cihanşah veled-i Mansur
Bey
11487 46 Deniz Hacı veled-i Hacı Ahmed
5183, 5 18 Şahruh veled-i Bayram
Hoca 25028 5 47 Hızır veled-i Soylu Bey 3849
19 Abdülkerim veled-i Ahmed Bey bin Üzeyr ve Seydi Bey veled-i Süleyman bin Bayram Hoca
25236 48 Mehmed Bey 13313
,5
20 İbrahim bin Seydi Bey 8878 49 Mehmed veled-i Seydi Bey
12194
21 Uğurlu bin Ahmed Bey 5671 50 Hüseyin Beydan 4227
22 Tımar-ı 1187,
5
51 Rum veled-i Ali 3152, 5
23 Mehmed veled-i Cabık 2500 52 Musa veled-i
Çemredive
5625
24 Şehvar veled-i Bekir Bey ve Ali Bey bin Bekir
14670 53 Piri veled-i Aslan Bey 7655, 5 25 Çorak veled-i Hadi Bey bin
Göçdi
6746, 5
54 Veled-i Hayyab 5403
26 Ahmed veled-i Çeşkeb 10046 ,5
55 Mehmed veled-i İbrahim
2580
27 Süya veled-i Ali Bey bin Göçdi
10350 56 Mansur 625
108
29 Mehmed veled-i Selim Bey 6840 Tımar-ı 11250
* ile işaretli kısımlar, sağlaması yapıldıktan sonra uyumsuzluk gösteren sonuçları göstermektedir. Bu kısımlardaki bu uyuşmazlıklar, muhtemelen işlem hatasından kaynaklanmaktadır. Örneğin; Tımar-ı Mehmed bin Ali ve Ömer Barbas Bey’de yekûn olarak gelir defterde 6362 olarak yazılmıştır. Ancak sağlama yapıldığında sonuç 6352 çıkmaktadır. Bu tımara ait karye ve mezraalar üzerinde inceleme yapıldığında, hatanın Ribat köyü kaydından kaynaklandığı anlaşılmaktadır. Bu köyün hâsılı 3880 olarak belirtilmiştir. Bu hâsılın 4’te 1’i ise tımar sahibine bırakılmıştır. 4’te 1’i 970 yapıyorken, defterde 980 olarak yazılmıştır. Sağlamada hata yaratan husu budur. Diğer uyuşmazlıklarda yüksek ihtimalle bunun gibi işlem hatalarından kaynaklanmaktadır. Tabloda gelirlerin doğru toplamı değil, defterdeki sonucunun yazılması daha doğru olacağından, sonuçlar defterdeki gibi yazılmıştır.
Tabloda da görüldüğü gibi tımarların genelinde bir dengesizlik mevcuttur. Bölgedeki en yüksek tımar geliri, Şahruh veled-i Bayram Hoca’dadır. Buranın geliri 250285’tir. En az gelire sahip olan Bey ise Mansur Bey’dir. Buranın geliri de 625’tir. Bu gelirler halebi akçesi üzerinden yazılmıştır. Üzeyr sancağı genelinde hisseli tımarlar da mevcuttur. Bu tımarlar gelirlerin bir ünite altında toplanarak tımar olarak belirlenerek ya tek kişiye ya da parçalanarak birkaç sipahiye ayı ayrı tevcih edilmesiye oluşturulmaktadır. Bu tarz tımarlara bir örnek gösterilecek olursa;
Tımar-ı Abdülkerim, veled-i Ahmed Bey bin Üzeyr ve Seydi Bey ve Süleyman Bin Bayram Hoca Ber vech-i iştirak;
Karye-i Moğuzga tâbi-i m Hâsıl: 2420, Hisse-i mezkur rub’: 605 Karye-i Halpaşka tâbi-i m Hâsıl: 2670, Hisse-i mezkur rub’: 667 Karye-i Cengiz tâbi-i m Hâsıl: 2100, Hisse-i mezkur rub’: 525
Karye-i Küçükziyalı tâbi-i m Hâsıl: 1830, Hisse-i nısf: 915 Karye-i Derekendi tâbi-i m Hâsıl: 5464, Hisse-i nısf: 2732 Karye-i Beykendi tâbi-i m Hâsıl: 2530, Hisse-i nısf: 1265 Karye-i Kayakılıç tâbi-i m Hâsıl: 900, Hisse-i Nısf: 450 Karye-i Mina tâbi-i m Hâsıl: 1990, Hisse-i Nısf: 995 Karye-i Kesirik tâbi-i m Hâsıl: 4260, Hisse-i Nısf: 2130 Karye-i Büyük Ziyalı tâbi-i m Hâsıl: 1500, Hisse-i Nısf: 750 Mezraa-ı Kıhıne tâbi-i m Hâsıl: 200, Hisse-i Nısf: 100 Mezraa-ı Uluçakar tâbi-i m Hâsıl: 250, Hisse-i Nısf: 125
109 Mezraa-ı Tandır tâbi-i m Hâsıl: 250, Hisse-i Nısf: 15
Adet-i Akçe-i kavm tâbi-i mezkur 10560, Hisse-i Nısf: 5280
Mahsul-ı Çeltük gayr-ı ez hisse-i rençberan Hâsıl: 7200, Hisse-i Mezkur: 3600
YEKUN 25236
Hisse-i Abdülkerim bin Ahmed Bey: 8998 Hisse-i Seydi bin Seydi Bey: 8999
Hisse-i Süleyman bin Bayram Hoca: 7239
Burada ber vech-i iştirak terimi dikkat çekmektedir. Bu terim, buraların gelirlerinin müştereken verildiğini gösteren ifadedir. Tımar sahiplerinin müşterek olduğu tımarlarda geçen bir başka terim de “bi nevbeten”’dir. Bi nevbeten kavramı geçen tımarlarda, tımar ortaklaşa tasarruf edilmektedir. Ancak tımar sahipleri, savaş zamanında nöbetleşe savaşa gitmek zorundadır. Bu kişiler bizzat kendileri savaş zamanı gitmek zorundaydılar.
Defterde bunların dışında bir de bir kadına tahsis edilmiş bir tımar bulunmaktaydı. Bu durum defterimizde Sakızlu karyesi üzerinde “Zülkadirli Ahmed Bey hatunu Tasarruf eder” şeklinde belirtilmiştir. Bu Karyenin hâsılı 1210 halebi akçedir.
Tımarı tasarruf eden kişi öldüğü veya azledildiği zaman, elindeki tımar devletin eline kalırdı. Devlet de bu tımarı ölen sipahinin varsa oğluna, oğlu yoksa ya da oğlu talip değilse de talip olan bir başkasına verir, burayı boş bırakmazdı.