Tarım öncesi, tarım ve sanayi toplumunda keşfedilen bilgilerin üstüne bilgi toplumunda da keşfedilen bilgiler eklenince, bu bilgilerin kaydedilmesi ve bu bilgilere ulaşılması güç haline gelmiştir. Bu yoğun bilgilerin kaydedilmesine ve ulaşılmasına geleneksel anlayışla devam eden kütüphanelerin yetersiz kalacağı açıktır. Bireyin aramak istediği bilgiyi, raflardaki kitaplardan araması vakit kaybına yol açacaktır. Ayrıca kütüphaneye gitmek de vakit kaybıdır. Tonta’ya göre insan yeteneklerinde yüz katlık artış tarım toplumuna, bin katlık artış sanayi toplumuna giden yolu açmıştır, trilyon katlık artışın ne getireceğini tahmin etmek güçtür ve bu büyüklükteki bir artışın ancak kütüphanelerin, bilgisayarların ve iletişim ağlarının sahip oldukları yeteneklerin birleşmesiyle gerçekleşebilecektir (Tonta, 1999: 366).
Bilgi iletişim teknolojilerindeki hızlı gelişmeler, bilginin iletilmesini ve saklanmasını değiştirmiştir. Bilgilere ulaşım daha hızlı ve çok sayıda bilgiye ulaşma imkanı bilgi toplumuna uygun kütüphanelerinde sıkça görülmektedir. Afızalı’ya göre bilişim teknolojilerindeki gelişmeler ve bilgi ağlarının etkin kullanımı, kütüphane hizmetlerini değişime uğratmıştır. Yeni nesil kütüphaneler, fiziksel sınırlarının dışına
çıkmayı ve değişik formatlarda, çok daha zengin koleksiyonları, daha etkin ve hızlı bir şekilde zaman ve mekân sınırlaması olmadan hedef kitlesine ulaştırmaktadır (Afızalı, 2008: 266).
Bilgi toplumundaki bu hızlı bilgi artışı ve bilişim teknolojilerindeki gelişmelerin getirdiği yeniliklerle geleneksel kütüphane anlayışında değişikliğe gidilmiştir. “Kütüphanelerin temel işlevi olan bilginin sınıflandırılmasında ve dağıtımında bilgi teknolojisi değişimlere yol açmıştır. Bu sebeple kütüphanelerin içinde bulundukları teknolojik değişimle başarılı olmaları için yeniden yapılanmaları zorunludur” (Çakırer, 2005: 322). Kütüphanelerdeki yeniden yapılanma, bilgi toplumuna uygun bir kütüphane modelini karşımıza çıkarmıştır. Bu yeni kütüphane modeli, geleneksel kütüphane anlayışından farklı bir yapıdadır.
Bilgi iletişim teknolojilerini kullanma ve öğrenme-öğretme becerileri bilgi toplumunda çok sık kullanılmaktadır. Kütüphaneler bu becerilerin özellikle eğitimli olmayan, çalışmayan bireylere kazandırılmasında çok önemli işleve sahiptir. Kütüphaneler, bilgi ve iletişim teknolojileri kullanım becerileri için özel eğitim programları da düzenleyen yerel eğitim ve yetiştirme merkezleridir (Yılmaz, 2010: 269).
Bilgi toplumu kütüphanesi; elektronik formdaki sosyal, ekonomik, kültürel ve entelektüel çalışmaların farklı kopyalama ve düzenleme stratejileri kullanılarak oluşturulan metin, görüntü, harita, ses, ticari kataloglar, bilimsel, ticari işletme ve kamu yönetimi veri kümelerinin, çeşitli kütüphanelerle etkin iletişim ağı kurulması suretiyle, uzun dönem erişim sağlanmasında ortak bir sorumluluğa ve süresiz olarak uzaktan erişim olanaklarına sahiptir (Kurulgan, 2006: 195).
Bilgi toplumuna uygun bu kütüphanelerde; uzaktan erişim, veri indirme- göndermede hızlılık, bilgisayar yazımları aracılığıyla hızlı katalog taraması, 7 gün 24 saat boyunca erişim gibi özellikler vardır. Alav, Alav, Kara ve Kara’ya (2003: 5) göre; Bilişim teknolojilerine dayalı elektronik kütüphaneler, yeni üretilen bilgiyi en kısa sürede eğitim/öğretimin hizmetine sunmaktadır. Bilgi farklı formatlarda (ses, resim,
fotoğraf, film, yazılı doküman vb.) karşımıza çıkmaktadır. Farklı formatlardaki bu bilgiler, elektronik kütüphaneler aracılığı ile ulaşılabilmektedir.
Ülkelerin bilgilerini dağıtması, bilgi otoyolları ile sağlanmaktadır. Bilgi otoyolu; ülkenin üniversitelerine, kamu kuruluşlarına, kütüphanelerine, laboratuvarlarına, işyerlerine ve evlerine; bakır, koaksiyel veya fiber optik kablolarla, uydu veya yayın yoluyla veri, ses ve görüntü türü bilgiler taşıyan; donanım, yazılım ve araçlardan oluşan iletişim sistemleridir (Çukurçayır ve Çelebi, 2009: 64).
Bilgi toplumu üniversitelerinde araştırmacıların boş yere yitirdiği zaman, emek ve para kaybı, bilgi merkezleri olarak adlandırılan kütüphanelerin araştırma sürecinde etkinleştirilmesiyle büyük ölçüde azaltılmaktadır. Bilgi kaynaklarında görev yapan nitelikli kütüphaneciler tarafından verilmekte olan yayın taraması, güncel duyuru, seçmeli bilgi yayımı, dizin ve öz hazırlama, bibliyografya ve işbirliği çalışmaları bu bağlamda üniversite yönetimleri tarafından desteklenmekte ve uyguladıkları politikalarla özendirilmektedir (Çakın, 1998: 50).
Bilgi toplumunda kullanılan sanal kütüphanalerin geleneksel kütüphanelere göre bir çok yönden avantajı vardır. Alav, Alav, Kara ve Kara’ya göre Sanal kütüphaneler; öğrenim sürecine ayrılan zaman, para, emek, personel, fiziksel mekan unsur ve maliyetlerini düşürmüştür. Eski kütüphanelere yani geleneksel kütüphanelere gidilerek yerinden bilgiye ulaşmada kaybedilen zaman, harcanan emek ve ekonomi, sanal kütüphaneler yönüyle avantaja dönüştürülmüştür (Alav, Alav, Kara, Kara, 2003: 4). Sanal kütüphanelerin bu avantajlı yönleri, bu tarz kütüphanalere ilgiyi arttırarak daha çok kullanılmasını sağlamıştır.
Sanal kütüphanenin sunmuş olduğu ortam, gerek kullanıcıların erişimi gerekse bu büyük bilgi kaynağından etkin bir şekilde yararlanabilmeleri açısından iyi bir bilgi okuryazarı olmalarını gerektirmektedir (Roberts, 2000: 1).
Çok büyük bilgi kaynaklarının, bireylere sanal kütüphaneler aracılığıyla sunulması, bilgi toplumuna geçişin garantisi olmayabilir. Bilgiye etkin bir şekilde erişim, kullanıcı ve bilgiyi sağlayan elektronik ortam arasında zengin bir etkileşimi gerektirir. Bu anlamda kullanıcıların bilgiye erişme ve eriştikleri bilgiyi kullanabilme
konusunda yeterli bir düzeye sahip olmaları gerekir (Rao, Pedersen, Hearst, Mackinlay, Card, Masinter, Halvorsen ve Robertson, 1995: 3).
Bilgi toplumuna geçiş ve keşfedilen yeni teknolojiler, kurumları değişmeye zorlamıştır. Bu değişim sürecinde, teknolojiler kütüphaneleri de değişime uğratmıştır. Kütüphaneye yönelik bilgi iletişim teknolojileri gelişmiş ve buna bağlı olarak kütüphanecilerin de bilgi iletişim teknolojilerine yönelik beceriler hususunda değişime ayak uydurmaları ve kendilerini yenilemeleri kaçınılmaz olmuştur. Bilgi toplumu kütüphanelerinde; sadece bir kütüphaneden değil, ağ yapılanması yapılmış bütün kütüphanelere, internet aracılığıyla uzaktan erişim, bilişim teknolojileri yazılımları ile birlikte çok sayıda veriye hızlı erişim sağlanmakta; kitaplar, süreli yayınlar, dergiler, gazeteler gibi bütün yayın türleri anında bilgisayarlara indirilebilmektedir. “Tek bir gerçek kütüphaneye bağlı kalmanın dışında birden fazla ağın bir araya getirdiği hizmetler ve kaynakların bileşimi olan sanal, dijital ve elektronik kütüphaneler, bilgi toplumunda etkin olarak kullanılacaktır (Karakaş, 1996: 339).
Bilgi toplumundaki bu hızlı bilgi artışı ve bilişim teknolojilerindeki gelişmelerin getirdiği yeniliklerle geleneksel kütüphane anlayışında değişikliğe gidilmiştir. “Kütüphanelerde bilginin sınıflandırılması ve dağıtımında bilgi teknolojisindeki gelişmeler değişimlere yol açmıştır. Bu sebeple kütüphanelerin içinde bulundukları teknolojik değişimle başarılı olmaları için yeniden yapılanmaları zorunludur” (Çakırer, 2005: 322). Kütüphanelerdeki yeniden yapılanma, bilgi toplumuna uygun bir kütüphane modelini karşımıza çıkarmıştır. Bu yeni kütüphane modeli, sanal kütüphane olarak adlandırılmaktadır.
Alan yazında, sanal kütüphane terminolojisini ifade eden birçok kavram bulunmaktadır. Örneğin, “duvarsız kütüphane”; “dijital kütüphane”; “elektronik kütüphane”; “e-kütüphane”; “masaüstü kütüphanesi”; “online kütüphane”; “gelecek kütüphanesi”; “mantık kütüphanesi”; “network kütüphanesi”; “hibrit kütüphane”; “ağ kütüphanesi” ya da “bilgi otobanı” gibi. Bunlar arasında en çok kullanılanlar, “sanal kütüphane”; “dijital kütüphane”; “hibrit kütüphane”; ve “elektronik (e-) kütüphane”dir (Magnussen, 2002: 11).
Kâğıtsız kütüphane, basılı olmayan ya da kâğıt içermeyen kaynaklardan oluşan birimler için kullanılır. Kablolu kütüphane, ihtiyaç duyulan bilgilerin elde edilmesinde ve iletilmesinde kullanılan bilgisayar ağlarının rolü ön planda tutularak oluşturulmuş bir kavramdır (Yurdadoğ, 1997: 75).
Sayısal kütüphane; bilgi kaynaklarını dijital ortamlarda depolayan ve bilgisayar sistemleri aracılığıyla erişim sağlanan kütüphane sistemine verilen isimdir. Ayrıca sayısal kütüphane, entelektüel düşünce ürünlerini içeren veri tabanlarından erişim programları aracılığıyla bazı materyallere erişme olanağı sağlayan kütüphanedir (Kurulgan, 2013: 476).
Sanal kütüphane, belirli bir mekana gitmeden uzaktan erişim sağlanarak yapılan bir online veri bankasıdır. “Sanal kütüphane, bilgisayarımızın karşısına geçip oturduğumuz yerden evimizden veya ofisimizden kullanabileceğimiz bir kütüphanedir (Kurbanoğlu, 1996: 21-24).
Sanal kütüphanelerde veri incelemesi ve indirmesi, ulaşılması geleneksel kütüphanelere göre çok hızlıdır. “Sanal kütüphane ile daha fazla kullanıcıya hizmet verilmekte ve kaynaklara erişim daha hızlı ve etkin hale gelmektedir” (Tonta, 2006: 3).
Elektronik kütüphane; Kütüphane hizmetlerinin bilgi, bilgisayar ve ağ teknolojilerine dayalı olarak elektronik ortamda verildiği; elektronik kaynakların, elektronik ortamda düzenlendiği ve hizmete sunulduğu, ayrıca, geleneksel basılı veya baskı dijital kaynakların da yer alabildiği bir sistemdir (Küyük, Kaplan ve Yılmaz, 2005:7).
Elektronik kütüphaneler genellikle hizmetlerini bilgisayar kullanarak sunmaktadırlar. İşlemler bilgisayar ve Internet aracılığıyla yapılmaktadır. Bu kütüphanelerde bütün bilgiler sadece dijital bir ortamda yer almakta ve bilgi, elektronik bellek ya da optik disk gibi farklı bir depolama ortamında bulunmaktadır (Afzali, 2008: 230).
Çevrimiçi kütüphaneler; günün 24 saati uzaktan erişime açık olup internete girilen her yerden anında ulaşılabilen sanal bilgi depolarıdır. Özel ve Çakmak’a (2011:
32) göre; Çevrimiçi kütüphane katalogları olarak bilinen OPAC’lar (Online Public Access Catalog), kullanıcıların bilgi merkezlerindeki bilgi kaynaklarına erişebilmeleri için en önemli araçlardan biridir. Bu araçlar sayesinde bilgi kaynaklarının bibliyografik bilgilerine, çevrimiçi olarak, zaman ve mekân sınırlaması olmadan ulaşılabilmektedir.
Dijital kütüphaneler;
Dinamik ve yüksek hayali yansıtır, uzak mekânlardan kolaylıkla bilgi alınabilir, Eşzamanlı ve zengin etkileşim eşliğinde ikili temas kurar,
Dijital kütüphaneler alternatif bir felsefeyi destekleyebilir ve aynı zamanda özgür bir atölyedir,
Dijital içerik, çeşitli boyutlarda multimedyadan oluşur, İçerik sınırlı değildir,
Bilgiye erişim yöntemleri sistemlidir,
İçeriğin gruplanması sistematiktir (Nigresh, 2019: 118).
Duvarsız kütüphane, kullanıcının bilgi-belge merkezine gitme zorunluluğundan kurtularak uzaktan erişim sağladığı kütüphanedir. Kablolu kütüphane, gereksinim duyulan bilgilerin elde edilmesinde ve iletilmesinde kullanılan bilgisayar ağlarının rolü ön planda tutularak oluşturulmuş bir terimdir( Kurulgan, 2005: 194).
Duvarsız, kağıtsız, kablolu, çevrimiçi, elektronik ve sanal kütüphane olarak adlandırılan 21. Yüzyıl kütüphanelerinin en önemli özellikleri; uzaktan erişilebilen, çok fazla bilginin sistematik biçimde düzenlendiği, video, ses, harita gibi farklı formatta kullanıcılara hizmet sunan bilgi bankalarıdır. Bilgi toplumunda bu tarz kütüphanelerin kullanılması söz konusudur. Bilgi toplumuna uygun eğitim kurumlarının öğrenme ortamlarında bu tarz kütüphaneler, bilgi toplumu becerilerinin kazanılmasında etkin rol oynamaktadır.