Toplumsal Düzen

Nadir $ah dönemindeki Afganistan’•n toplumsal durumuna de•inmeden önce bölgenin toplumsal durumunun tarihini incelemek gerekir. Afganistan’•n parçalanma dönemi, kuzeyde Özbek Mâverâünnehr Devleti, bat•da %ran Safevi Devleti ve do•uda da Babürlüler Devleti taraf•ndan 16. yüzy•ldan 18. yüzy•l•n ortas•na kadar neredeyse 200 y•l sürdü. Afganlar’•n ba••ms•zl•k mücadelesi dönemi ise 1736 y•l•na kadar do•u cephesinde Babürler’e kar•• ve güneybat•da Safevi Devleti’ne kar•• 30 y•l sürmü•tür. Afganistan, bu mücadelelerin ve yabanc•lar•n müdahalelerinin neticesinde epey zarar gördü. Kendi merkezi devletini, milli özgürlü•ünü, yerli ekonomisini, ziraat ve geni• ticaret imkânlar•n• yitirdi.²⁴³ Timurlular döneminde geli•iminin zirvesine ç•kan Herat mektebi, bir süre için unutuldu ve kültürel faaliyetlerden oldukça geri kal•nd•. Dolay•s•yla Afganistan’•n iktisadi ve kültürel merkezleri da••ld•. Bu dönem Afganistan’da ziraat, tar•m, hayvanc•l•k, e•itim, ö•retim ve kentle•me konusunda hiçbir geli•me görülmedi. Mevcut ticaret yollar• istikrars•zl•k nedeniyle kapanmak üzereydi. Zira Afganistan d•••nda kendi merkez •ehirleri olan yabanc• hükümdarlar, Afganistan’•n kültürel ve ekonomik geli•imine ilgi göstermiyorlard•. Hükümdarlar sadece ileti•im yollar•n• korumaya çal•••p, saray•n harcamas• için vergiler topluyorlard•. Ayr•ca ba••ms•zl•k ayaklanmalar•n• çok sert birbiçimde bast•r•yorlard•. 18. yüzy•la kadar Afganistan’da

242 Seyyidi, 1385, s. 96; Larudi, 1383, ss. 191-192.

böyle bir durum hüküm sürmekteydi.²⁴⁴ Ancak Nadir $ah’•n Afganistan topraklar•na gelmesiyle Afganistan’•n toplumsal, kültürel ve ekonomik •artlar• az da olsa de•i•ti. Nadir $ah, Hindistan’da Babürlülerin ve Mâverâünnehr’de Buhara Hanl•••’n•n müdahale ve mücadelelerine son verdi. Ayr•ca a•iret devletlerine de son veren Nadir $ah, kendi adamlar•n• hanlar•n yerine tayin etti. Ard•ndan da ziraat, sulama ve ticaret alan•nda geli•me için çok çabalad•. Herat mektebine ve hay•r kurumlar•na özel ilgi gösteren Nadir $ah, ülkede kültürel ve edebî faaliyetlerin ba•lamas• için ferman ç•kard•. %ktisadî merkezleri yeniden tesis etti ve Babürlü sava•ç•lar taraf•ndan tahrip edilen •ehirleri tekrar %ran mimarisiyle kurmaya ve tezyine ba•lad•.²⁴⁵

Nadir $ah, Hindistan seferinden Kabil’e dönerken Babürlü Devleti’nden sanatç•lar, ressamlar, âlimler, hekimler ve zanaatç•lar• kendisiyle birlikte getirerek Kabil, Kandahar ve Herat’a yerle#tirdi.246 Ayr•ca Nadir •ah’•n hâkimiyeti döneminde Afganistan’•n toplumsal geli#im süreci devam ederek ülkenin siyaseten merkezîle#mesi, feodalizmin ekonomik yönden çökmesine yol açt•.

Nadir $ah döneminde Orta Asya ve özellikle Afganistan, Mâverâünnehr ve %ran’da %slam kültür ve medeniyeti geli#im göstermekteydi. Bu yüzden Nadir $ah bizzat camilerin, kervansaraylar•n ve kalelerin tesisine özel ilgi gösterdi. Ticaret yollar•n• yeniden yapt• ve belirli aral•klarla kervansaraylar, hay•r kurumlar• ve kaleler için erzak depolar• kurdu. Yine dü•mana kar•• savunma sava•• yapabilmek için Kandahar, Kabil, Gazne ve Herat’ta kaleler yap•ld•. Nadir $ah’•n iktidar•n•n sonlar•nda Kandahar, Herat, Belh, Kabil ve Afganistan’•n büyük •ehirlerinde kütüphaneler imar edildi. Bu kütüphanelerin en önemlilerini •öyle s•ralayabiliriz:

1- Saltanat Kütüphanesi 2- $âhî Kütüphane

3- Paça Sahip Payi Minar Kütüphanesi

4- Devlet#âhi Molla Feyzullah Han Kütüphanesi 5- Molla %drisî Kütüphanesi

244 Gubar, 1967, s. 281.

245 Larudi, 1383, s. 93; Mervi, C. I, 1364, ss. 236-237.

Hâs•l• Afganistan, 18. yüzy•l•n ortalar•nda Orta Asya’n•n iktisadi, kültürel ve medeniyet merkezi olmak üzereydi. Helmend bölgesinde Babür ve Rüstem barajlar•n•n kurulmas•yla ziraat, sulama ve i• hayat•, ülkenin di"er bölgelerinde de oldukça geli!ti. Yine de geleneksel feodal ili!kiler hala sa"lamd• ve toprak a"alar•n•n mülkü olan geni! araziler babadan o"ula geçiyordu.²⁴⁷ Nadir •ah’•n iktidar•n•n son y•llar•nda Orta Asya’n•n kültürel merkezi say•lan Afganistan’a $ran, Mâverâünnehr ve Hindistan’dan âlimler, hocalar, !airler ve sanatç•lar gelip burada toplan•yorlard•. Bu ülkenin kültürel geli!mi!li"inin bir örne"i Herat mektebidir. Ba!kent’in yüksekokul ve medreselerinde üstatlar ve bilgeler yakla!•k 11.000 ö"renciye her alanda e"itim veriyordu. Yüksekokullar•n müfredat•nda !u dersler mevcuttu: Dari Dili ve Edebiyat•, Arapça, Sarf, Nahiv, Hadis, Tefsir, F•k•h, Usül, Mant•k, Hikmet, T•p, Matematik ve Sanat. Bu bölümler genelde medreselerde ve camilerde verilmekteydi. Bazen de !ehrin dükkânlar•nda ve atölyelerinde meslek e"itimi veriliyordu. Bunun yan• s•ra birkaç tane yurt kurulmu!tu. Ayr•ca 18. yüzy•lda birçok eser tercüme edildi. Öte yandan e"tim ve ö"retimden mahrum kalan kad•nlara evlerinde kocalar• ya da erkek karde!leri taraf•ndan ders veriliyordu. Edebiyat, tarih, astronomi ve t•p, seçkin s•n•flar taraf•ndan ö"reniliyordu. Ayr•ca bu dönemde Mâverâünnehr’den, özellikle de Semerkand’dan büyük oranda kâ"•t ithalat edilerek ülkenin kültür ve edebiyat düzeyin yükselmesine yol açt•. Oldukça geli!mi! müzik alan•nda geli!im için Üstad Hasan Sanevî taraf•ndan yo"un çaba gösterildi. Bu dönemde ülkenin resim sanat•nda do"an yeni tarz, daha sonra çini sanat• ad•yla ünlendi. Asl•nda bu sanat Çin’e ait de"ildi; ama üzerinde Çin sanat•n•n etkileri söz konusuydu. Herat mektebinin edebiyat ve dil alan•nda me!hur üstadlar• vard•: Dari dilinde Vaiz Muiddin, Hüseyin Ka!ifi, Özbek dilinde Abdullah, Pe!tun dilinde ise Ahmed •ah Pe!tun, seçkin sanatç•lar aras•ndayd•lar. Hattatl•k ve tarih yaz•m• alan•nda da önemli geli!meler ya!and•.²⁴⁸

E"itimli biri olmayan Nadir •ah, âlimler, edebiyatç•lar, filozoflar ve yazarlara çok sayg• duyard•. Âlimler, yazarlar, edebiyatç•lar ve i!adamlar•n•n ço"u, ilim ve fen bilgisini onun saray•nda ediniyorlard•. Onlar, hanedan•n e"itim ve ö"retimiyle u"ra!•rken ayn• zamanda bilime odaklan•yorlard•. Bu !ah•slar•n hepsi ülke halk•n•n ilmî ve fikrî geli!imi için çaba

247 Muhamed Kat•b Hezare, Loy Ahmed •ah Baba, Saidi yay., Kabil 1383, s. 16; Gubar, 1967, s. 350.

harcayan insanlard•. Yani Afganistan’da e•itim ve ö•retim faaliyetleri neticesinde sab•rl•, çal•"kan ve zengin bir millet olu"mak üzereydi.²⁴⁹ Hatta Nadir #ah döneminden sonra da 1747’te Ahmed #ah Dürranî, bilim ve kültürün geli"ip ilerlemesi için u•ra"lar verdi. Ancak ki"isel rekabetlerden do•an sava"lar ve yerel ihtilaflar, ülkenin siyasi ve bilimsel ortam•na gölge dü"ürdü. Bu dönemde bilim ve kültürün temellerine, özelikle de kitap ve kütüphanelere büyük zararlar verildi. Bu karma"alarda Afganistan’•n büyük bilimsel ve kültürel servetleri ya ya•maland• ya da••t•ld• ya da sava"larda yak•ld•.