Nadir ah Av ar’•n Yapt•rd• • Göçler

Nadir •ah’•n Afganistan’a yapt•rd••• göçlere, Kandahar Eyaleti’ni ele geçirmesi s•ras•nda rastlanmaktad•r. Nadir •ah, Kandahar Eyaleti’ni ele geçirmek amac•yla öncelikli s•rada 600 ki"ilik Av"ar Türkü, asker olarak #ran’•n Horasan bölgesinden Afganistan’a getirildi. Kandahar Eyaleti ele geçirildikten hemen sonra da bir k•sm•n• Herat Eyaleti’nde yerle"tirmek için Herat’a gönderdi. Herat’ta ya"ayan Av"ar Türkleri, hayatlar•n• çiftçilik ve ticaretle geçiriyorlard•. Geri kalan• ise 1738 y•l•nda Nadir •ah’•n emriyle Gazne ve Kabil Eyaletlerinde kurulan ev ve yerle"im merkezlerine yerle"tirildi.264 Nadir •ah döneminde Av"ar Türkleri ço•unlukla askerlik, memurluk ve ticaretle hayat•n• sürdürüyorlard•.

Kabil’de olan Av"arl•lar da ticaret, devlet memurlu•u ve çiftçilik ile u•ra"maktad•rlar.²⁶⁵ Nadir •ah, Kabil Eyaleti’ni ele geçirdikten sonra Kabil’in kuzeyine do•ru ilerledi ve sonra hâkimiyetini güçlendirmek amac•yla #ran’•n kuzeyinde bulunan Karaba• bölgesinden 40 Azeri ailesini Afganistan’•n De"t-i Kelan bölgesine göç ettirdi. Daha sonra De"t-i-Kelan, oradaki Azerilerin istekleri ile Karaba• ismiyle adland•r•ld•.

Ayr•ca Nadir •ah bu iki boyun d•"•nda 1732 y•l•nda Safevi Devleti hâkimiyeti alt•nda olan Bahtiyarileri de, #ran’dan Afganistan’•n Helmend ve Zabil illerine göç ettirmi"tir.²⁶⁶

263 Aleem, 2009, ss. 24-25.

264 Saray, 2002, s.14; Büyükba", 2006, s. 23.

265 Nadir •ah Av#ar’•n komandanlar•ndan birisi olan ve daha sonra Afganistan Hükümetine geçen Ahmed •ah Dürrani zaman•nda saray•nda çok fazla güç ve etki elde etmi#lerdir. Emir Abdurrahm devirinde devlete ihanet ile suçlanarak tüm mal mülküne el kon•lm•# ve onlar• eziyet edilmi#tir; Büyükba#, 2006, s. 23.

Afganistan’• isyânlar, iç kar•••kl•klar ve siyasi istikrars•zl•k zamanlar•nda fetheden Nadir !ah, seleflerinden farkl• bir tav•r tak•narak •ehri imâr etmeye yönelmi•, ilmî ve kültürel anlamda mühim geli•melere imza atm••t•r. Yukar•da de"inmi• oldu"umuz bu geli•meler, Nadir !ah döneminde tecrübeli bir devlet bilincinin olu•tu"una i•aret etmektedir. Adlî yap•da sert yapt•r•mlar•n uygulanmas•, toplumsal birlik ve düzeni olu•turmada mühim unsurlardan biri olmu•tur. Örne"in isyân edecek olan güçler, isyân ba•ar•s•z oldu"unda alacaklar• cezay• tahmin edebildikleri için ciddi bir isyâna kalk•••lmam••t•r. Di"er yandan Nadir !ah, Afganistan’•n ilmî ve entelektüel geli•imini önemseyerek, bu toplumsal düzen içerisinde ciddi at•l•mlar yapm••t•r. Bölgede #slâmî ve di"er ilimlerin geli•imi için birçok ö"renci yeti•tirilmi•, âlim iskân edilmi•tir. Hatta müzik alan•nda dahi geli•melerin olmas•, entellektüel geli•ime verilen önemi ifade etmesi aç•s•ndan de"erlidir.

Afganistan’da âlim, sanatç• ve bilginlerin iskân ettirilmesi, •ehircilik aç•s•ndan de"erlendirildi"inde, •ehrin asl•n• olu•turan hususlardan say•l•r. Tarihî veriler bize, Nadir !ah’•n alm•• oldu"u vergileri, hizmet olarak halka sundu"unu nakletmektedir. Fethetti"i yerleri kurumsalla•t•ran Nadir !ah, kendi devletinin merkezinde de yeni divanlar, yap•lar kurarak bürokrasiyi güçlendirmi•tir. Bu tecrübeyi de •ehrin yöneticileri ve beyleri arac•l•"•yla fethetmi• oldu"u bölgelere aktarm••t•r. Yine bu dönemde, özellikle vergilerin tek bir yere ödenmesi ve ticaret yollar•n•n tekrar aç•lmas•yla, devlet mekanizmas•nda merkezî iradenin daha da güçlendi"ini mü•ahade ediyoruz. Nadir !ah’•n ticaret yollar•n• tekrar kurmas•, yollar üzerine hanlar ve kervansaraylar yerle•tirmesi, ticarete ve kalk•nmaya verilen önemi göstermesi aç•s•ndan önem arz eder. Bu dönemde özellikle Afganistan ticârî bir geli•im sa"lam•• ve halk refah seviyesini geli•tirerek merkeze olan ba"l•l•"•n• artt•rm••t•r. Kaleler ve hanlar da onar•larak fethedilen yerlerin muhafaza edilmesi dü•ünülmü•tür. Bu da bölgede kal•c• olmak istemenin bir i•âreti olarak kar••m•za ç•kar. Di"er yandan büyükçe su kanallar• ve köprüler in•a edilerek devletin temel geçim kayna"• olan tar•m•n geli•tirilmeye çal•••lmas•, bölgenin imar• ve iktisâdî kalk•nmas• aç•s•ndan hayâtî ad•mlar olmu•tur. Tar•msal arazilerin bir k•sm•n•n uleman•n elinde olmas• da, uleman•n toplum nezdindeki a"•rl•"•n• ifade eder. Nadir !ah devri, Afganistan için önce sava•larla sanc•l• bir süreç olsa da, bölge al•n•nca kurulmaya ba•lanan düzenle halk için elveri•li bir ortam olu•mu•tur.

SONUÇ

Tacikistan, Özbekistan, Türkmenistan, •ran, Pakistan ve Çin’in Sincan bölgesi aras!nda bulunan Afganistan tarih boyunca yabanc! devletlerin istilas!na u•ram!•t!r. Bunlardan Hehameni•liler, Büyük •skender, Yunanl!lar, Sakalar, Ak Hunlar, Sasaniler, Emeviler, Abbasîler, Tahirîler, Saffarîler, Sâmânîler, Gazneliler, Selçuklular, Gurrîler, Harezm•ahlar, Mo•ollar, Timurlular, Buhara Hanl!•!, Safeviler ve Babürlüler, tarihi süreç içerisinde tamamen veya k!smen Afganistan’a hükmetmi•lerdir. Bu devletler kendi hükümet döneminlerinde ülkenin siyasi, içtimai ve kültürel hayat!nda derin izler b!rakt!•! gibi etnik kimli•inde de etkili olmu•tur. Dolay!s!yla Afganistan co•rafyas!nda 30’dan fazla etnik grup çe•itlli i•lerle u•ra•arak hayatlar!n! sürdürmektedir.

16. yüzy!l!n ortalar!nda Afganistan topraklar! Mâverâünnehr $ibanî, Hindistan Babürlü ve •ran Safevi devletlerinin aras!nda payla•!lm!•t!r. Bu durumda Afganistan’!n güneyinde Babürlü Devleti’ne kar•! Afganlar!n ilk ba•!ms!zl!k mücadelesi Rü•enî A•ireti taraf!ndan gerçekle•mi• ve bu mücadelenin sonucunda Pe•aver bölgesi ba•!m!zl!•!n! kazanm!•t!r. Ard!ndan Afganistan’!n bat! eyaletlerinde ba•!ms!z mücadeleler gerçekle•erek Kandahar’da Hoteki Devleti ve Herat’ta ise Abdali Devleti kurulmas!yla sonuçlanm!•t!r. 1668’de Safevi Devleti, $ah Süleyman’!n iktidara gelmesiyle birlikte anar•i ve buhran içine dü•mü•tür. Bu durumdan yararlanan Afganistan’!n güneybat!s!ndaki Kandahar’da bulunan Hoteki Devleti (Galzay Devleti) •ran’a sald!r!ya geçmi•tir. Ard!ndan Safevi Devleti’nin paytaht!n! ele geçirmek için karar veren $ah Mahmud, Ekim 1721’de emrindeki 28.000 askeriyle önce Kirman’! ele geçirip ard!ndan •sfahan üzerine yürümü•tür. Bu durumu ö•renen •timadüddevle Muhammed Kulu Han, emrindeki yakla•!k 45 bin ki•ilik bir ordu ve 24 top ile •sfahan’dan $ah Mahmud’a kar•! harekete geçmi•tir. Nihayet 8 Mart 1722’de Genabad’da iki ordu aras!nda gerçekle•en çetin bir sava•ta $ah Mahmud galip gelmi•tir. Bu arada $ah II. Hüseyin kendisine d!•ar!dan bir türlü destek gelmeyince 12 Ekim 1722’de $ah Mahmud’a teslim olmu•tur. Böylece •ran’da Safevi Devleti bir müddet için sona erip •ran topraklar!n!n bir k!sm! $ah Mahmud önderli•indeki Afgan Hükümeti’nin yönetimi alt!na girmi•tir. $ah Mahmud iki buçuk y!l süren hükümdarl!•!n!n ard!ndan $ah E•ref Hotekî taraf!ndan öldürülmü•tür.

•ah E•ref Hotekî kuzey •ehirleri ele geçirmek için harekete geçmi•tir. Nadir böyle bir durumda önce Melik Mahmud üzerine yürümü•, onu kendsine tabi k!ld!ktan sonra Abdalîler üzerine harekete geçmi•, onlar! da itaat alt!na al!nca %sfahan’da •ah E•ref Hotekî önderli#indeki Galzaylara kar•! mücadeleye geçmi•tir. Bu durumu ö#renen •ah E•ref sava• haz!rl!klar!na ba•lay!p Bestam ve Simnan üzerinden Nadir üzerine hücuma geçmi•tir. Hotekî’nin Horasan’•n s•n•rlar•na vard•••n• ö•renen Nadir, 12 Eylül 1729’da Simnan’• kurtarmak için Me•hed’den ayr!larak Ni•abur ve Sebzaver yoluyla Galzaylar!n üzerine yürümü•tür. Bestam’da taraflar aras!nda ya•anan sava•ta Hotekî yenilgiye u•rad•ktan sonra Mehmandost köyüne çekilerek yeniden sava•a haz!rlanm!•t!r. Nihayet 29 Eylül 1729’da Mehmandost’taki •iddetli çarp!•mada Nadir’in topçu kuvvetleri •ah E•ref’in ordusunu bozguna u#ratm!•t!r. •ah E•ref Hotekî, Mehmandost Sava•! yenilgisinden sonra Tahran’dan asker toplayarak Serderre-i Har’da karargâh!n! kurmu•tur. Bu durumu ö#renen Nadir, sipahilerin bir k!sm!n! Hotekî’nin kuvvetlerine sald!rarak yenmi•tir. Böylece Nadir kar•!s!nda yine bozguna u#rayan Hotekî "sfahan’a kaçm!•t!r. "sfahan’da yine ordusuna düzen verip Osmanl! Devleti’nden de bir miktar asker yan!na alarak Murçe-i Hort’a geçmi•tir. Ancak Murçe-i Hort mevkiinde 12 Kas!m 1729’da vuku bulan sava•ta üçüncü kez ma#lup edilmi•tir. Nadir, •ah E•ref Hotekî’yi üç önemli sava•ta yenerek 16 Kas!m 1729 tarihinde Afganlar! "ran topraklar!ndan uzakla•t!rm!•t!r.

Art!k s!ra Afgan topraklar!n! ilhaka gelmi•ti. Nadir •ah’!n Afganistan topraklar!na gelmesiyle Afganistan’!n toplumsal, kültürel ve ekonomik •artlar!n!n de#i•ti#i görülmektedir. •ah, Babürlüler ile Mâverâünnehr Özbek Devleti’nin müdahale ve mücadelelerine son verdi. Ayr!ca a•iret devletlerine de son veren Nadir, ziraat, imar, iskân ve ticaret alan!nda geli•me için çok çabalad!. Nadir •ah, Afganistan eyaletlerinde, önceden valilik yapm!• ki•ileri tekrar valilik makam!na getirerek idareyi devam ettirirdi. E#er Nadir •ah Afganistan’a sefer düzenlemeseydi ve ülkenin iç rekabet ve parçal! yap!s!n! ortadan kald!rmasayd!, ülke Buhara Özbek ve Babürlü devletleri aras!nda payla•!lacak, onlar halktan a#!r vergi ve ürün alarak ülkeyi fakirle•tirip buhran içinde b!rakacaklard!.

Nadir •ah, siyasi dehas•n• kullanmay! çok iyi bilmi• ve #ran siyasi tarihi’nde en etkili isimlerden olmu•tur. #ran’!n yak!n tarihinde Nadir •ah gibi tesir uyand!ran çok az isim vard!r. •üphesiz Nadir •ah’!n ba•ar!lar!, gençlik y!llar!ndan beri çok iyi asker olarak yeti•mesi ile alâkal!d!r. Nadir •ah, bir cepheden di•er cepheye ko•up askerî tecrübeyi, hanlarla yak!n temaslarda bulunarak da siyasi tecrübeyi elde etmi•tir. Hangi han!n nas!l bir sald!r!da bulunaca•!, nas!l bir harb usulü benimseyece•ini, süvari-yaya birliklerin nas!l komuta edilece•ini, sava• taktiklerini hep bu siyasi-askerî tecrüberle elde etmi•tir. Bunun neticesinde çevredeki siyasi liderlerle giri•ece•i sava•larda da tecrübesiyle hareket etmesini bilmi•tir. Di•er yandan, Nadir’in ba•ar!lar!n! sadece onun meziyetlerine ba•lamamak gerekir. Bölgedeki siyasi bo•luk, Nâdir’in do•al lider olarak ortaya ç!kmas!n! da sa•lam!•t!r. Özellikle hanlar aras!ndaki mücadele ve rekabet, Nâdir’in elindeki gücü artt!rm!•t!r. Komutanl!ktan siyasi liderli•e geçerek •ah unvan!n! alan Nâdir, #ran için dinamik bir siyasi lider olmu• ve bölgede varl!•!n! daha geni• bir •ekilde hissettirmi•tir. Bunu Osmanl! ve Babür Devleti ile girmi• oldu•u sava•larda gözlemleyebiliyoruz. Bir süvari olarak siyasi hayatta yer edinen Nâdir, •ah olarak siyasi çizgisini devam ettirmi•tir.

Nadir •ah hâkimiyetinin son y!llar!nda Afganistan’da huzur ve güvenlik getirmeye ba•arm!• olsa da Bedeh•an ilinde ortaya ç!kan halk isyanlar! bast!ramam!•t!r. 1747 y!l!nda Kabil ve Belh iyaletlerinde Nadir •ah taraf!ndan al!nacak vergilere kar•! ayaklanmalar düzenleyerek Celalabad’e kadar nüfuz etmi•tir. Böyle bir durumda Nadir •ah, Ahmed •ah Dürrani’yi Halk isyanlar!n!n bast!rmas! ve bölgeye huzur sa•lamas! için emretmi•tir. Dolay!s!yla Ahmed •ah Afganistan’!n her yan! iyice tan!ma f!rsat! bulup askeri konusunda da yeterince deyenim kazanm!• olmu•tu.

19 Haziran 1747 tarihinde Sistan ve Habu•an’daki isyanlar! bast!rmak için harekete geçen Nadir •ah haremini ve hazinesini Kelat’a gönderdi ve kendisi Fethabad’a iki fersah mesafede ordugâh!n! kurdu. Burada bulundu•u s!rada emrinde bulunan ve kendisini can! gönülden destekleyen Abdalî ve Özbek ileri gelenleri ordudaki K!z!lba• ileri gelenlerinin idam edilmesini teklif etti. Bu haber ordu içinde duyulunca •ii ileri gelenleri ile ordudaki baz! hanlar endi•eye dü•erek Nadir •ah’! öldürmeye karar verdiler. Nitekim bir gece Kaçar Muhammed Han, Salih Han, Muhammed Han Urmiye Koca bey, Gündüzlü, Eberlü Av•arlar!ndan Musa Bey ve 70 kadar ki•i Nadir •ah’!n ordugâh!na do•ru ilerlediler.

Ancak suikastç•lar Nadir •ah’•n yatt••• çad•ra yakla•t•kça, ço•u Nadir •ah’tan korktuklar•ndan çad•ra girmeye cesaret edemediler. Sadece Muhammed Han Kaçar, Salih Han ve bir ba•ka ki!i görevli nöbetçileri bo"azlayarak Nadir •ah’•n çad•r•na girdiler. Suikastç•lar• görünce bir anda yata"•ndan f•rlayan Nadir •ah, Salih Han’a küfürler ya"d•r•p k•l•c•n• çekerek suikastç•lar•n üzerine at•ld•. Fakat aya"• çad•r•n ba"lar•ndan birine tak•larak dü!tü. Nadir •ah, aya"a kalkmadan Salih k•l•c•yla onun ellerinden birini kesti. Muhammed Kaçar Han da ba!•n• kesti. Sonra ba!•, tac•yla birlikte 20 Haziran 1747’de tahta ç•kan ve Adil-•ah unvan• alan ye"eni Ali Kulu-Han’•n bulundu"u Herat’a gönderdiler.

Nadir •ah yerine geçecek uygun bir veliaht belirtmedi"inden onun öldürülmesinden sonra Av!arl• Devleti birkaç ba"•ms•z feodal eyalete bölündü ve bu eyalet yöneticileri birbirleriyle iktidar mücadelesine girdiler ki, bu mücadeleler yakla!•k 60-70 y•l kadar sürdü. •iraz’da Kerim-Han Zend, Azerbaycan’da Azad-Han Afgan, Kürdistan’da Hasan Ali Han Erdlan ve Mazenderan’da Muhammed Hasan-Han Kaçar, Horasan’da Ali Kulu Mirza Av!ar ve Afganistan’da ise Ahmed Han Dürrani ba"•ms•z devletler kurmak amac•yla yola ç•kt•lar. Bunlar, küçük ba"•ms•z devletlerini kurup hükümet sürmeye ba!lad•"•nda Horasan valisi Ali Kulu Han Av!ar önce Mazenderan’•n valisi olan Muhammed Han Kaçar’•n üzerine yürüyüp onu yenilgiye u"ratt• ve ard•ndanda karde!ine $brahim Mirzahan’• kör ettirerek öldürtüp Nadir •ah’•n torunu olan •ahruh Mirza’y• tahta geçirdi. •ahruh Mirza 48 y•l saltanat sürdükten sonra $ran halk•n•n içinde nüfuza sahip olan Süleyman taraf•ndan tahtan indirildi. Böylece Av!arl•lar dönemi de sona erdi. Afganistan’daki tüm a!iretlerin üyelerinden olu!an heyet, Ahmed •ah Dürrani’yi geçmi! tecrübe ve çal•!malar•na dayanarak 1747’de kendilerine padi!ah seçtiler. Asl•nda Ahmed •ah’•n Afganistan padi!ahl•"• yolu Nadir •ah taraf•ndan aç•lm•!t•. Onu ordusundaki seçkin komutanlardan biri yapan Nadir •ah, onun hem bilgi ve tecrübesinin artmas•nda hem de bol ganimet temininde ona sahip ç•km•!t•.

Nadir •ah devrinin son y•llar•nda k•smen huzur ve güvenli"e sahip olan Afganistan $ran ve Hidistan aras•nda stratejik bir konum kazanm•!t•. Çünkü Nadir •ah’•n askeri seferlerinde Kandahar ve çevresi önemli bir asker ve silah yap•m deposuydu. Bu bölge zamanla askeri haz•rl•k merkezi haline geldi. Yani bu bölgede Nadir •ah taraf•ndan

yap•lan çal••malar ve in•a edilen Kandahar •ehri gelecekte Afganistan’•n merkezi olacakt•. Afganistan’•n di•er bölgelerinin ileri gelenleri Kandahar •ehrinin önem kazand•••n• fark ederek buraya yerle•meye ba•lad•lar. Nadir "ah döneminde Afganistan’•n sosyal ve iktisadi niteli•i iyi bir durumda olup halk•n büyük k•sm• tar•mla, geri kal•n• ise askerlik, ticaret ve el sanatlar•yla hayatlar•n• sürdürüyorlard•. Bu durum halk aras•nda bir kayna•ma ve vatanseverlik sa•lad•. Nadir "ah’•n ölümünden sonra Ahmed "ah Afganistan’•n vatansever halk•n• karde•li•e ve tek millet olmaya te•vik ederek onlardan, olu•turaca•• milli devleti desteklemelerini istedi. Gerçi daha önce Nadir "ah taraf•ndan ülkedeki halk aras•nda birlik ve beraberlik olu•mas•na büyük çabalar sarf edilmi•ti. Örne•in R•za Kulu Mirza Afganistan’•n kuzey bölgelerinde k•smen refah ve huzur sa•layarak halk•n birli•ine çal••m••t•. Gelecekte Afganistan’da milli devletin kurulu•u ve bu devletin ba••na Dürrani a•iretinin geçmesi için temel ad•mlar atan Nadir "ah 1740 y•lndan itibaren kendi niyabetinde Afganistan yönetimini Dürrani a•iretinden Ahmed "ah Dürrani’ye vermi• ve zamanla da askeri teçhizat•n•n bir k•sm•n• ona devretmi•tir.

Afganistan’da Nadir "ah devrinin ilk y•llar• mücadeleler, göçler, yöneticilerin rekabeti ve a•iretlerin ihtilaflar•yla geçti. Ama 1741 y•l•ndan itibaren ülkede sosyalle•me, ziraat, hayvanc•l•k, el sanatlar• ve iskân-imarlar ba•lad• ve bu durum 1800 y•l•na kadar devam etti. Bu geli•menin as•l sebebi Nadir "ah’•n yönetim yap•s•na ve onun taraf•ndan tayin edilen valilerin tutumlar•yd•.

Nadir "ah ölünce Afganistan’da ilk defa bir ulusal ulular heyeti, ülkenin yönetim meselelerini görü•mek ve bu konuda tedbirler almak için kuruldu. Bu heyet sonunda Ahmed "ah Dürrani’yi Afganistan’•n hükümdar• olarak seçti. Afganlar•n sava•ç•l•k, özgürlük ve menfaat aray••• duygular•n• güçlendirmeyi ba•aran Ahmed "ah, iki türlü milli ordu kurarak onlar• belli bir hedefe do•ru harekete geçirdi. Ancak Ahmed "ah, •ahl•••n etraf•nda kat• ve sistematik bir yap• kurmay• ba•aramad•. Ayr•ca toprak a•alar•n•n itaat ve sadakatini sürekli hale getiremedi. Ahmed "ah Dürranî döneminin önemli icraatlar• aras•nda •unlar say•labilir: Düzenli bir plana dayanarak Kandahar’da Ahmet•ahi ad•nda yeni bir •ehir kurulmas•, Kabil’in yeniden imar edilmesi, Hulm •ehrinin in•as•, mimarl•••, i•lemecili•i, silah yap•m•n•n te•vik edilmesi, Pe•tun dilinin güçlendirilmesi ve mimarlar•n özellikle de Hindistan’dan Afganistan’a do•ru göçünün te•vik edilmesidir.

Nadir •ah taraf•ndan Afganistan’da milli devletin kurulu!una ortam sa"land• ve bu ulusal devletin ba!•na Pe!tun dilini konu!an Abdalîler geçti ve hala da Afganistan Devleti’nin ba!•ndad•r.

KAYNAKÇA

Kitaplar

AHMETBEYO•LU, Ali, Afganistan Üzerine Ara•t•rmalar, TATAV Yay., !stanbul 2002.

ARUNAVA ve E"refyan, Nadir !ah-• Av•ar, Çeviri Nergiz Turaevi, Selenge yay., !stanbul 2015.

ATE#, Abdurrahman, Av•arl• Nadir !ah ve Döneminde Osmanl•- "ran Mücadeleleri, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Ana Bilim Dal$, Yay$mlanmam$" Doktora Tezi, Isparta 2001.

BAYUR, Yusuf Hikmet, Hindistan Tarihi, C. 3, TTK yay., Ankara 1987.

BEHT!YAR!, Said, Atles-i Cami-i Gita••nas•, Kartugrafi Gita"$nas$ yay., Tahran 1390 h".

BU•RA, Mehmet Emin, !arki Türkistan Tarihi, Ankara 1987.

BÜYÜKBA#, Murat, Amerika Birle•ik Devletleri’nin Afganistan’a Müdahalesi Ve

Afganistan’da Olu•turulan Yeni Yönetim Yap•s•, Süleyman Demirel Üniversitesi,

Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ya$nlanmam$" Yüksek Lisans Tezi, Isparta 2006. CLODIUS, J.C., A History of the Afghan Wars with Persia London 1840. DA•CI, Ferhad, , Sava•an Afganiastan, Rahmet yay !stanbul 1985.

DAVLATABAD!, Basir Ahmed, !inasname-yi Afganistan, Çaphane Litografi #ehidkum yay., Kum 1371 h".

ENSAR!, Sultan, Danisteniha Piramun Co#rafiya-• Umumi Afganistan, Server yay., Tahran 1390 h".

ESTERABAD•, Mirza Mehdihan, Cihangü•a-y ! Nadiri, derleyen Mitra Mehrabadi, Dünyay• Kitab yay., Tahran 1390 h•.

ESTERABAD•, Mirza Mehdihan, Dürre-i Nadiri, yay. Seyid Cafer #ehidi, #irketi •nti"arat! •lmi ve Ferhengi Yay.,Tahran 1341 h".

FARHANG, M, Emin, Afganistan Der Penc Karn-i Ahir, •rfan yay., Me"hed 1993. FARUG, S. Mehdi Tarih-i Siyasi-yi Afganistan, Tahran 1993,

FELSEF•, Nasrullah, Makalat-• Tarihi ve Edebi, Darine yay., Tahran 1381 h•.

FRASER, James, The History of Nadir Shah, Kessinger Publishing yay., London 1742. GUBAR, Mir Gulam Muhammed, Afganistan der Mesir-i Tarih, Matbaay• Devleti yay., Kabil 1967.

GURC•STAN•, Muhammed •sa, Kale Minareha der Afganistan, Me!hed •rfan yay., Me!hed, 1992.

HAB•B•, Abdilhey, Tarih Muhteser-• Afganistan, Meyvend yay., Kabil 1971. HA#IM•, S. Seyiddin, Tarih-i Muas•r-• Afganistan, Saadet yay., Kabil 1993. HEZARE Muhamed Kat"b, Loy Ahmed !ah Baba, Server yay., Kabil 1383 h!. HÜSSEYN•, Azim, Seyr-i Tarih-i Ticaret Der Cehan, Karvan yay., Kabil 1394 h!.

JONAS, Hanway, Zindegi-i Nadir !ah, Far. Çev. •smail Devlet #ahi, Bengah-i Tercüme Ne!ri kitab yay., Tahran 1346.

KEYHÜSREV•, Ahmed, Nadir !ah, Dünyay-I Kitab Yay., Tahran 1386.

KONUKÇU, Enver, Ku"an ve Akhunlar Tarihi, Sevinç Matbaas" Yay., Ankara 1973. KO#A, Fehim, Merzha-y• Afganistan, Firgavniyan yay., #uburgan 1392 h!.

KUHZAD, Ahmetali, Tarih-i Afganistan, Saadet yay., Kabil 1387 h•.

LARUD!, Norullah, Nadir Piser-i •em•ir, Dünyay• Kitab yay., Tahran 1383 h•.

LAURENCE, Lockhart, A Critical Study Based Mainly Upon Contemporary Souces, Cambridge 1958.

MCCAULEY, Martin, Afganistan And Central Asia, Great Britain in 2002, Pearson Education limitid 2002.

MERVÎ, Muhammed Kaz•m; Alemara-y• Nadiri; editör Dr; Muhammed Emin Riyahi, !nti"arat-• !lmi ve Ferhengi yay., Tahran 1364 h•.

MINORSKY, Vladimir •ran Der Zaman Nadir •ah, Far. Çev. Ra•id Yasemi, Dünya-• Kitab Yay., Tahran 1383, h•.

MINORSKY, Vladimir, Tarihçe-i Nadir •ah, Far. Çev. Ra•id Yasemi, Simur• Yay., Tahran 1313 h•.

NECM!, Nasir, Nadir •ah o’kab-i Kelat, Gotenberg yay., Tahran 1382 h•.

NEHRU, Cavaharlal, Negah-i Ba Tarih-i Cehan, C.1. Farsça (çev) Mahmut Tafazzoli, Musse-i !nti•arat-• Kabir yay., Tahran 1959.

OFFICER, Swedish, Miriwas, London 1724.

POPEL, Kerim, Deryaha-y• Afganistan, Meyvend yay., Kabil 2016.

RAHMETL!, Muhibulla •htisar-i ez co#rafya-y• Afganistan, Pe•aver 1999.

ROUX, J, Paul, Orta Asya Tarih ve Uygarl•k, Çev. Arslan, Özcan, Kabalc• yay., !stanbul 2014.

SAA!E M. Aleem, ,Afganistan’da Siyasi Partiler Tarihçesi, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enistitüsü Tarih Ana Bilim Dal•, Yüksek Lisans Tezi, Isparta 2009.

SADAT, •efik, Asar-i Tarih-i Cenub•ark-i Afganistan, Yay•nlanmam•• Lisans Tezi, Cevzjan Üniversitesi E•itim ve Ö•retim Fakültesi, Cevzjan 1392 h•.

SARAY, Mehmet, Afganistan ve Türkler, ASAM Yay., Ankara, 2002.

SCHUYLER, Eugene, Türkistan Seyahatnamesi, çev. Kola•as•, Ahmed, Tarih ve Tabiat