Toplumbiliminde rol kavramı, bireyin belirli bir mekana getirdiği geleneksel manada içselleştirilmiş kültürel ve kuramsal beklentilerden oluşmaktadır (Merton, 1970: 245-246). Toplumsal cinsiyet rolleri; toplumun kadın ya da erkek cinse uygun bulduğu davranış ve sorumluluklar toplamını ifade etmektedir. Toplumsal cinsiyet rolleri sosyal manada paylaşılan beklentilerdir şeklinde bir tanımlama yapmakta yerinde olacaktır (Durkin, 1995: 13). Yeni dünyaya gelen bir bebek hangi toplumda dünyaya geliyorsa ait olduğu toplum o bebeği kendi geleneklerine uygun gördüğü davranış kalıplarına göre yetişmelerini sağlar. Bu davranış kalıplarına göre; çocuklar beslenme tarzı, giyinme kültürü, oyuncakları, okudukları kitaplar, izledikleri çizgi filmlere kadar her iki cinse uygun imgeler yüklemektedirler. Bu bağlamda okula yeni başlayan kadınlar edilgen ve zayıf, erkekler ise güçlü ve etkin rollere sahip oldukları yönünde kanaat hakimdir (Gümüşoğlu, 2009: 316). Kadın ve erkek rolleri incelendiğinde kadın nitelikleri arasında gerilimi düşürme ve grup dayanışması gibi daha uzlaşmacı ve olumlu sosyal davranış rolleri örnek göstirilirken, erkekler daha çatışmacı ve iş odaklı rollere sahip oldukları ifade edilir. Toplumbilimciler, erkeklerin kadınlara nazaran daha çatışmacı olduklarını iddaa etmişlerdir. Bir diğer savunulan nokta ise erkeklerin kadınlara nazaran daha çok iş odaklı oldukları ve yaptıkları işte daha hırslı oldukları yönündedir (Beutel ve Marini, 1995: 438). Diğer yandan, geleneksel ataerkil yaklaşımda kadınlar üreme işiyle erkekler ise üretme işiyle ilgilidirler (Attanapola, 2004: 2304). Küçük yaşlarda çocukların oyalandıkları ve vakit geçirdikleri oyuncaklar toplumsal cinsiyet bakımından yanlıdır. Oyuncak türlerinden; yavru kedi, tavşanlar ve bebekler kız çocuklarına önerilirken, oyuncak aslan ve kaplanlar, arabalar ve silahlar erkek çocuklara önerilmektedir (Giddens, 2000: 101). Kadın ve erkek arasındaki rol dağılımında; meslek ve gelir erkeğin, tüketim ve evin sorumluluğu kadında olduğu yönünde algılar güncelliğini korumakta olup bu tabuları yıkmaya yönelik adımlar sınırlı da olsa atılmaktadır (Tolan, 1990: 502).
Kadın ve erkek cinselerin rolleri zaman unsuruna bağlı olarak farklılık göstermektedir. Günümüz modern toplumlarının kadına biçilen roldede değişme görülmüş kadınlar; üretme, aileye ve milli gelire ekonomik katkı sağlama yönünde daha kapsamlı roller yüklenmiştir. Günümüz kadına biçilen roller değerlendirildiğinde
geçmişte kadın cinsiyeti ev içinde aktif rol oynadıkları bazı çevrelerde kabul görmüştür. Diğer yandan sanılanın aksine kadınlar iş dünyasında aktif rol aldıklarına yönelik birçok örnek yapılan çalışmalarda ortaya konulmuştur (Attanapola, 2004: 2303). Eğitim görmüş ve iş sahibi olmuş kadınlar, geleneksel cinsiyet rol tutumlarını daha az sergilemeleri beklenir. Evlilik ve annelik gibi geleneksel rol kalıpları büyük olasılıkla geleneksel tutumların sürdürülmesiyle ilgilidir (Tallichet ve Willits, 1986: 219). Toplumbilimciler biyolojik cinsiyet rolleri ile kadın ve erkekler arasındaki fiziksel ve biyolojik farkları işaret etmektedirler. Bu bağlamda toplumbilimciler toplumsal cinsiyet bakımından kadın ve erkek rollerinden bahsederken, dişi ve eril olarak isimlendirilen, belli bir çevreye yönelik kültürel ve toplumsal olarak süregelen etkileşimler ve bireylerin toplumsal yaşam davranışlarında farklılığa neden olan örgütlenmiş kalıp yargı örüntüleri şeklinde açıklada bulunmuşlardır (Magezis, 1996: 4; Spence ve diğerleri, 1985: 151). Kadın ve erkekler arasında cinsiyet farkındalığı olsa da kadınlar erkeklerin yaptığı işlerin çoğunu yapabilirler. Fakat bir çok medeniyet, toplumsal cinsiyetlere biçtikleri roller nedeniyle kadınların kendilerine uygun gördükleri işlerde değil toplumun belirlediği rollere uygun işlerde çalışmak zorunda kalmışlardır. Kadın ve erkekleri yönlendirmelere, biçilen rollere, psikolojik baskılara maruz bırakılarak meslek seçmeye zorlamak çağ dışı uygulamalar toplumda ve iş çevrelerinde sıkça karşılaşılmaktadır. Örneğin, erkeklerin doğurgan olmamaları onların çocuk bakıcılığı yapamayacakları anlamına gelmeyeceği yanlış düşüncelerin çürütülmesine güzel bir örnektir.
Toplumun erkeklere biçtikleri roller incelendiğinde ve konuya eğitim almış erkekler açısından bakıldığında eğitimli erkekler eğitimsiz erkeklere nazaran daha esnek ve eşitlikçi oldukları yapılan yayınlarda ortaya konmuştur. Batı uygarlıklarında erkeklere biçilen; “ dayanıklı, sert, iş ortamında acımasız, bedensel açıdan güçlü” erkek profilinin erkek nüfus eğitim seviyesini yükselttikçe bu anlayışın devam edeceği yönündedir. Fakat genç ve eğitimli erkeklerin daha demoktarik tavır sergilediği yönünde araştırma sonuçları mevcuttur (Yıldırım, 1999: 76-77). Toplumsal cinsiyet rolleri kavramı durağan bir kavram olmadığı gibi doğuştan gelen bir özellikte değildir. Toplumsal cinsiyet rolleri toplumdan topluma, kültürden kültüre farklılık göstermekte ve zaman içinde kadın ve erkeklere biçilen rollerde farklılıklar görülebilmektedir. Toplumsal cinsiyet rolleri ilk kez İskandinav ülkelerinde toplumbilimciler tarafından dile getirilmiştir. Toplumsal cinsiyet kavramının en çok üzerinde durduğu konu başlıkları ayrımcılık ve hiyerarşi kavramları olmuştur. Kadınlar adeta iş dünyasında yardımcı rollerle özdeşleştirilmiştir. Erkekler ise
22
iş ve kariyer ile özdeşleştirilmiştir. Oysa ki kadınlık ve erkeklik biri olmadan diğerinin değeri anlaşılamayacak kadar iç içedir (Sundin, 1995: 341).
Doğacı (naturalistic) kuram savunucuları kadın ve ereklerin toplum içerisinde oynadıkları rollerin onların biyolojik özelliklerinden kaynaklandığını savunmaktadırlar. Yine bu kuram savunucuları, kadınların eksik yönlerinin erkeklere göre zayıf bir fiziki yapılarının olması ve doğurganlığı gibi özelliklerden kaynaklandığını iddaa etmişlerdir. Bu anlayışın karşısında feminist yaklaşım savunucuları bulunmaktadır. Feminist düşünürler, kadınların fiziksel kapasitelerinin zayıf olmadığının fiziksel testlerle kanıtlanabileceğini ve iddaa edilen bu zayıflığın toplumsal koşullar kadın lehine iyileştikçe değişebileceğini savunmaktadırlar. Feministlere göre kişilik testlerinde görülen kadına özgü zayıflık kabul edilen özelliklerin erkeklerde de rastlanabildiğini, kadınların da erkekler gibi duygulu hareket edebileceklerini yönünde açıklamalarda bulunmuşlardır (Slattery, 1992: 87). Toplumsal cinsiyet rolleri çocukluk yıllarında öğrenilmeye başlar ve olgunluk döneminde de pekiştirilir. Bu süreçte kadınlar aile alanındaki rollerin, erkekler ise iş alanındaki rollerin kendileri için daha önemli olduğunu öğrenirler (Powell ve Greenhous, 2010: 1012). Eğitim hakkı bir toplum içinde yaşayan vatandaşlara tanınması zaruri olan insan hakları içerisinde yer almaktadır. Eğitim içeriği bireyleri güçlendireceği gibi güçsüz de kılabilir. Ders kitapları içerik yönünden, çocukların okumaya adım attığı ilk okul yıllarında gelişimleri ve tutumlarının toplumsal cinsiyet rolleri açısından oldukça önemlidir. Devletin denetiminden geçerek çocukların eğitimine sunulan ders kitapları cinsiyet rolleri açısından doğru testlere tabi tutulması toplumsal cinsiyet eşitliği açısından oldukça önemlidir. Bu bağlamda ders kitapları devletin ideolojisini geleceğin büyüklerine aktarmada kullanırken, yetiştirmek istediği bireylere biçilen roller bu süreçte ortaya konulmaktadır (Gümüşoğlu, 2008: 41). Eğer bir toplumun eğitim sisteminde ders kitaplarında kadınlara biçilen roller sadece “çocuklara bakmak ve ev idaresinden sorumlu bireyler” olarak görüldüğü toplumlarda kadın haklarından ve cinsiyet eşitliğinden bahsedilmesi kelime oyunlarından öteye geçemeyecektir. Bu bakımdan kadın toplumsal yaşamda araç olarak görülmeye devam edecektir.