Veri Toplama Süreci

Patton’a (2014: 104) göre “bir insan grubunun veya bir kişinin herhangi bir fenomene ilişkin yaşanmış deneyiminin anlamı, yapısı ve özü nedir?” sorusu fenomenolojik araştırma sürecinin başlangıç noktası ve temel sorusudur. Bu noktadan hareketle kurgulanan araştırmanın veri toplama sürecinde esas olarak Gürcü göçmenlerin ve yerel toplumun göç fenomenine ilişkin yaşantılarına ve deneyimlerine odaklanılmıştır.

28 Çalışmanın devamında sivil toplum kuruluşu ifadesi yerine STK kısaltması kullanılacaktır.

29 Hacettepe Üniversitesi Senatosu Etik Komisyonu tarafından alınan uygunluk kararı ile ilgili resmi yazı Ek 2‘de yer almaktadır.

Veri toplama süreci; araştırma sorusuna bağlı olarak araştırmanın amacına ulaşılabilmek için gerekli bilgilerin toplandığı ve çeşitli aşamaların birbirleriyle ilişkili olarak ele alındığı bir süreç olarak tanımlanabilir. Nitel veri toplama süreci öncelikle gerekli izinlerin alınmasını, iyi bir örneklem stratejisinin yürütülmesini, bilgilerin çeşitli şekilde (kâğıt üzerinde ya da dijital olarak) kaydedilmesini, verilerin saklanmasını ve ortaya çıkması muhtemel etik durumların önceden tahmin edilmesini içeren bir süreci kapsamaktadır (Creswell, 2016: 145). Ancak elbette ki tüm nitel veri toplama süreçlerinde olduğu gibi burada da yeni ve farklı yöntemlerin ya da pratiklerin geliştirilmesi beklenmektedir. Creswell (2016: 146) çalışmasında veri toplama aşamalarını “veri toplama döngüsü” başlığı altında görselleştirdiği bir tablo ortaya koymaktadır.

Şekil 1. Veri Toplama Aşamaları

Buna göre, araştırmacının veri toplama sürecinde katılımcılarla yapılan görüşmelere ve saha gözlemlerine ek olarak çok farklı aşamaları da dikkate alması gerektiği görülmektedir. Nitekim yorumsamacı yaklaşımı benimseyen araştırmacılar veri toplama süreçlerinde genellikle derinlemesine görüşme, katılımcı gözlem ve saha araştırmasını kullanmaktadırlar. Burada araştırmacılar evren ve örneklem içinde yer alan bireylerle ya da gruplarla uzun süreler boyunca doğrudan kişisel temas kurarak verileri toplamaktadırlar (Neuman, 2016: 131). Veri toplama aşamalarında farklı faaliyetler gerçekleştirilmiş olsa da bu çalışmada veri toplama süreci temelde bu anlayıştan hareketle gerçekleştirilmiştir.

Fenomenolojik araştırmalarda en temel veri toplama aracı görüşmelerdir. Araştırma içinde olgulara ait yaşantıları ve anlamları ortaya çıkarmak için görüşmenin araştırmacılara sunduğu esneklik, etkileşim ve sondaj soruları aracılığıyla sorgulama özelliklerinin kullanılması gerekmektedir. Veri toplama aracının etkin bir şekilde kullanılabilmesi ve sürecin verimli bir şekilde değerlendirilebilmesi için araştırmacının görüşme yapılan birey ya bireylerle güven ve empatiye dayalı bir etkileşim ortamı oluşturması oldukça önemlidir. Böyle ortamlarda görüşme yapılan bireyler bazen kendilerinin bile farkında olmadıkları ya da üzerinde fazla düşünmedikleri yaşantıları da dışa vurabilmektedirler. Veri toplama sürecinde, araştırmanın başında sayıca küçük bir örneklem içinde araştırma yapılan konuya katkı sağlayabilecek bireylerin çeşitliliğinin maksimum düzeyde sağlanması amacıyla kullanılması planlanan maksimum çeşitlilik örneklemine ek olarak bir diğer rastlantısal olmayan örneklem türü olan kartopu örneklem yönteminden de yararlanılmıştır. Nitekim bazı görüşmelerde, yukarıda ifade edilen güvene dayalı bir ortamın oluşturulabilmesi için, görüşme yapılması planlanan kişilerle iletişime geçme sürecinde önceki katılımcılardan yardım alınmıştır. Daha açık bir ifadeyle;

görüşme yapılmış katılımcılara maksimum çeşitlilik örneklemine göre görüşme yapılması planlanan katılımcı profiline uygun olan bir tanıdıkları olup olmadıkları sorulmuştur. Olumlu cevap alınmasıyla birlikte görüşme yapılan katılımcının aracılığıyla hedef katılımcı ile ilk iletişim kurulmuştur. Ancak veri toplama sürecinde maksimum çeşitlilik örneklemine ulaşmak için gerçekleştirilen tüm bu çalışmalara rağmen, seks işçisi olarak çalışan veya çalışmak zorunda bırakılan herhangi bir Gürcü kadın göçmen görüşme yapılmak üzere ikna edilememiştir. Farklı zamanlarda Rize’nin Fındıklı³⁰ ilçesi ile Artvin’in Hopa³¹ ilçesinde bulunan çeşitli eğlence merkezleri ve oteller ziyaret edilmiştir. Fakat dipnotlarda ifade edilen çeşitli nedenlerden dolayı seks işçiliği yapan herhangi bir Gürcü kadın göçmen ile

30 Fındıklı ilçe merkezinde bulunan Menekşe Sokağı üzerinde 2 farklı eğlence merkezi ve 1 adet otel bulunmaktadır. Veri toplama sürecinde otelin ilçe emniyet müdürlüğü tarafından mühürlenmesi, eğlence merkezlerinde ise işverenlerin izin vermemesi nedeniyle seks işçisi olarak çalışan kadınlarla derinlemesine görüşmeler gerçekleştirilememiştir. Daha önce görüşme yapılmış Gürcü göçmenler üzerinden ulaşılan kadın göçmenler ise güvenlik güçlerinin (il/ilçe emniyet müdürlüğü ve il/ilçe jandarma komutanlığı) özellikle yaz aylarındaki denetimlerinin artması ve seks işçisi pek çok kadının deport edilmesi nedeniyle böyle bir görüşmeyi yap(a)mayacaklarını ifade etmişlerdir. Bu süreçte aracılık yapan/yapacak olan kişilere görüşme yapılacak katılımcılara belirli bir ücret ödemesi de yapılabileceği belirtilmesine rağmen herhangi bir sonuç alınamamıştır.

31 Hopa ilçe merkezinde bulunan Teksas Sokağı, bölgede çok sayıda eğlence merkezi ve otele sahip olmasıyla bilinmektedir. Tez çalışması kapsamında farklı zamanlarda 2-3 defa ziyaret edilen bu sokakta da yukarıda ifade edilen durumlara ve olaylara benzer olarak herhangi bir görüşme gerçekleştirilememiştir. Bu süreçte, görüşme yapılmak istenen kişilerin yasal statülerinden veya içinde bulundukları özel durumlardan dolayı oldukça tedirgin oldukları gözlemlenmiştir. Görüşme yapılmak için iletişime geçilen kadın göçmenler araştırma, görüşme veya konuşma sözcüklerini duyar duymaz görüşmeyi sonlandırmışlar ve hızlıca konuşma yapılan alandan ayrılmışlardır. Görüşme konusunda biraz ısrar edildiğinde ise çevredeki kişilerin tepkisiyle karşılaşılmıştır. Yaşanan gelişmeler neticesinde hedef örneklem ile herhangi bir kayıtlı görüşme yapılamadan alandan ayrılmak zorunda kalınmıştır.

derinlemesine görüşme yapılamamıştır. Bu duruma araştırmanın sınırlılıkları kısmında da ayrıca değinilmektedir.

Veri toplama sürecinde, bir sonraki veri analiz sürecinde verilerin işlenmesini ve sınıflandırılması kolaylaştırmak için ses kaydı ile görüşme yapılan katılımcılara tanımlayıcı kodlar verilmiştir. Buna göre Gürcü göçmenlerden erkek katılımcılara Gürcü Katılımcı Erkek (GKE 1, GKE 2, GKE 3, …), kadın katılımcılara Gürcü Katılımcı Kadın (GKK 1, GKK 2, GKK3, …); yerel toplum içindeki erkek katılımcılara Yerli Katılımcı Erkek (YKE 1, YKE 2, YKE 3, …), kadın katılımcılara Yerli Katılımcı Kadın (YKK 1, YKK 2, YKK 3, …) şeklinde kodlar verilmiştir.

Fenomenolojide bireylerle yapılan görüşmeler; yaşantıların ve deneyimlerin ortaya koyulması ve açıklanması açısından yoğun bir etkileşime geçilmesi gerekliliğini ortaya çıkarmaktadır. Bu durum dolaylı olarak veri toplama aşamasındaki görüşme sürelerini etkilemektedir.

Fenomenolojik araştırmalarda görüşme süreleri genellikle uzun olmaktadır. Bu çalışmada Gürcü göçmenlerle gerçekleştirilen ve veri analiz sürecine dâhil edilen görüşmeler 50 dakika ile 2 saat 26 dakika arasında sürmüştür. En uzun görüşme 1992 yılından beri Türkiye’de çeşitli işlerde çalışan ve veri analizi sürecinde GKE 11 (erkek, 58 yaşında) olarak kodlanan katılımcı ile gerçekleştirilmiştir. En kısa görüşme eşinin annesiyle birlikte bölgeye gelerek önceden tanıdıkları kişilere sigara ve içki satışı yapan bir kadın katılımcıyla (GKK 2, 45 yaşında) yapılmıştır³². Katılımcının yaptığı iş ve görüşmenin yapıldığı yer bu görüşmenin diğer görüşmelere oranla daha kısa sürmesine neden olmuştur. Görüşme, katılımcının getirdiği sigara ve içkileri teslim ettiği kişinin dükkânında yapılmıştır. Normal şartlarda, getirdiklerini alıcıya teslim ettikten hemen sonra tekrar Gürcistan’a dönen katılımcı, dükkân sahibinin ricasını kırmayarak görüşme yapmayı kabul etmiştir. Ancak katılımcının görüşme boyunca hissettiği tedirginlik nedeniyle kendisine görüşmeyi detaylandıracak sondaj sorunları yöneltil(e)memiştir.

Yerel toplumla gerçekleştirilen görüşmeler 1 saat ile 2 saat 27 dakika arasında sürmüştür. Yerel toplum ile yapılan görüşmelerin süre ortalaması Gürcü göçmenlerle yapılan görüşmelerin süre ortalamasından daha fazladır. Yerel toplumla yapılan görüşmelerin Gürcü göçmenlerle yapılan

32 Aslında araştırma sürecindeki en kısa görüşme Kemalpaşa ilçesinde bulunan bir konfeksiyon dükkanında çalışan Gürcü kadın göçmen ile yapılmıştır. Bu görüşme sadece 20 dakika 12 saniye sürmüştür. Katılımcının yaptığı işin niteliği ve görüşme yapılan yerin özelliği bu görüşmenin kısa sürmesine neden olmuştur. Katılımcı, düzensiz olarak çalıştığı için görüşme işverenden habersiz olarak bir başka konfeksiyon dükkanında gerçekleştirilmiştir. Katılımcı başka bir dükkânda görüşme yapılırken tesadüfen arkadaşlarını görmeye gelmiştir. Sınıf öğretmeni olması, akademik çalışmalara ilgi duyması ve araştırma konusunun kendisini yakından ilgilendirmesi nedeniyle katılımcı olmak istemiştir. Bu istek üzerine kendisiyle görüşme yapılmaya başlanmıştır. Ancak işverenin katılımcıyı telefon ile arayıp çağırmasıyla görüşme yarıda kesilmiştir. Yarım bir görüşme olması nedeniyle bir sonraki haftsonu ilçeye tekrar gidilmiş; ancak kendisi ile görüşülse de uygun zaman ayarlanamadığı için görüşmeye devam edilememiştir. Bu yüzden bu görüşme veri analiz sürecine dâhil edilmemiştir.

görüşmelerden daha uzun sürmesinin temel sebepleri arasında Gürcülerin ana dillerinde konuşmuyor olmaları, tercüman kullanmak istememeleri ve yasal statüleri yer almaktadır.

Nitel bir araştırma sürecinde, bazı durumlarda araştırmacılar araştırmanın amacına ulaşması amacıyla aynı kişi ile farklı zamanlarda başka görüşmeler de gerçekleştirebilmektedir. Bu çalışmada verilerin transkript edilmesinden sonra bazı katılımcılarla (GKK 1, YKK 2, YKE 11, GKE 2) tekrar iletişime geçilerek görüşmelerde ifade ettiklerini yeniden okumaları istenmiştir.

İkinci bir okuma sürecinde katılımcıların eklemek istedikleri bazı yaşantılar ve tecrübeler ortaya çıkmıştır. Yine katılımcının onayı alınarak bu ifadeler de kayıt altına alınmış ve transkript dosyasına eklenmiştir. Bu yöntem; (1) araştırma konusunun daha detaylı bir şekilde ele alınmasına, (2) elde edilen verilerin geçerlik ve güvenirlik düzeyinin artmasına olanak sağlamaktadır. Nitekim Yıldırım ve Şimşek (2016: 71) tarafından da ifade edildiği üzere bu tür veri toplama süreçlerinde araştırmacının edindiği bilgilerden yola çıkarak, ortaya çıkan deneyimleri görüşme yapılan kişiye teyit ettirme fırsatı olduğunda yapılan araştırmanın geçerliği ve güvenirliği artmaktadır.

Veri toplama sürecinde Gürcü göçmenlerle yapılan görüşmelerin on birinde tercüman kullanılmıştır. Veri toplama sürecinde istihdam edilen tercüman Gürcü vatandaşı olup yaklaşık beş yıldır Türkiye’de yaşamakta ve üniversite eğitimine devam etmektedir. Tercümana sahaya çıkmadan önce araştırma konusu, saha araştırması, görüşme ilke ve teknikleri hakkında kısa bir eğitim verilmiştir. Ayrıca kendisinden Gürcüce yayın yapan haber sitelerinden bölgedeki Gürcü göçmenler ile Gürcistan’ın sosyal, ekonomik, iktisadi ve idari konularıyla ilgili güncel bilgiler edinmesi ve veri toplama sürecinde araştırmacıyı gelişmelerden haberdar etmesi istenmiştir.

Böylece tercümanın araştırma konusuna ve sürecine kendisini daha yakın hissetmesi sağlanmaya çalışılmıştır. Ayrıca bu sayede araştırmacının Gürcistan ile ilgili güncel bilgileri takip ederek görüşme öncesinde, sırasında ya da sonrasında katılımcılarla daha etkili iletişim kurması ve elde edilen verilerin geçerliliğinin arttırılması amaçlanmıştır. Nitekim veri toplama sürecinde katılımcıların kendilerine, ülkelerine ve kültürlerine yakın ilgi duyan araştırmacıya yönelik içten ve samimi davrandıkları, görüşmenin başında gözlemlenen tedirginlik ve güvensizlik duygularından zamanla uzaklaştıkları gözlemlenmiştir. Böylece görüşme sürecinde rahatlayan katılımcılarının daha içten, açık ve net cevaplar verdikleri tespit edilmiştir. Ayrıca bazı Gürcü göçmenler araştırmacının yanında tercüman olmasına rağmen Türkçe konuşmayı tercih etmişlerdir³³. Böyle durumlarda verilerin geçerliliğini/güvenirliğini arttırmak ve gözlemci

33 Bu tercihe katılımcıların kendilerini daha rahat ve özgüvenli hissedecekleri düşünülerek saygı duyulmuş ve itiraz edilmemiştir.

nirengisi (Neuman, 2016: 222) sağlamak amacıyla tercümandan görüşme yapıldığı esnada katılımcı(lar) ve çevresi ile ilgili gözlem yapması ve çeşitli notlar tutması talep edilmiştir.

Veri toplama sürecinde sahaya araştırmacıya ait kişisel ulaşım aracıyla gidilmiştir. Gürcü göçmenlerle ve yerel toplumla yapılan görüşmelerin bazılarında, özellikle tercüman olmadığı zamanlarda, sahaya yerel toplumdan bir ya da birkaç kişiyle birlikte gidilmiş ve gidilen yerleşim yerlerindeki tanıdık kişilere ulaşılmaya çalışılmıştır³⁴. Araştırmacının Rize ilinde görev yapan bir kamu personeli olması nedeniyle Rize il sınırları içindeki gözlemler ve görüşmeler hafta içi günlerde, Artvin il sınırı içindeki gözlemler ve görüşmeler ise Cumartesi ve Pazar günlerinde yapılmıştır.

Fenomenolojik araştırmada veri toplama süreci belli başlı üç aşamadan oluşmaktadır. Bu aşamalar (1) bireylerle derinlemesine, yarı yapılandırılmış sözlü görüşmeler gerçekleştirilerek bunların kaydedilmesi ve analiz edilmesi; (2) araştırılan fenomene ilişkin anlamlandırma yapabilmek için katılımcıların deneyimlerini detaylı bir şekilde yazmalarının talep edilmesi; (3) katılımcı gözlem yoluyla örneklemde yer alan bireylerin araştırılan fenomene ilişkin davranışlarının gözlemlenmesi şeklindedir (Sanders, 1982: 27; akt. Baş ve Akturan, 2017: 92-93). Bu çalışmadaki veri toplama sürecinde sadece “katılımcıların deneyimlerini detaylı bir şekilde yazmaları” sağlanamamıştır. Bu durum örneklemde yer alan kişilerin yaşı, eğitim durumu, dil becerisi, yoğun çalışma temposu ve isteksizliği gibi nedenlerden kaynaklanmaktadır.