Veri Toplama Araçları

Sosyodemografik Veri Formu: Hastaların hastalıkları ile ilgili bilgileri ve

sosyodemografik özellikleri elde etme amacıyla araştırmacı tarafından oluşturulmuş bir formdur.

İçeriğinde; cinsiyet, yaş, medeni hal, eğitim süresi, çalışma durumu, yaşadığı yer, hastalığın başlama yaşı, hastalığın süresi, ortalama atak sayısı, tedavisiz geçen süre, hastaneye yatış sayısı, aldığı tedaviler, sigara-madde kullanım öyküsü, madde başlama yaşı/süresi/miktarı, ailede psikiyatri öyküsü yer almaktadır.

Klinik Global İzlenim Ölçeği (CGİ): Hastalığın şiddetini, tedavinin

etkinliğini ve yan etki şiddetini değerlendiren (Guy 1976) 3 itemli bir ölçektir. İlk iki item yedili, son item ise dörtlü likert tipindedir (578). Ölçeği kullanan klinisyen, söz konusu hastalıkla ilgili bilgi ve deneyimlerinin ışığında, hastalığın şiddeti ile belirtilerdeki düzelmenin derecesini, 1’den 7’ye uzanan Likert tipi bir derecelendirme üzerinde değerlendirir. 1- normal, hasta değil, 2- sınırda hasta, 3- hafif derecede hasta, 4- orta derecede hasta, 5- belirgin derecede hasta, 6- ileri derecede hasta, 7- en ileri derecede hasta. Çalışmalarda genelde hastalık şiddetini değerlendiren ilk item CGI-S kullanılır.

Pozitif ve Negatif Sendrom Ölçeği (PANSS): PANSS; Kay ve ark’ları

tarafından 1987 yılında geliştirilmiştir (579). 1999 yılında Kostakoğlu ve ark’ları tarafından Türkçeye uyarlanmıştır (580). Pozitif belirtiler, negatif belirtiler ve genel psikopatolojı ölçeği olmak üzere üç alt ölçekten oluşur. Pozitif ve negatif belirtilere

ek olarak bedensel kaygı, anksiyete, suçluluk duyguları, gerginlik ve manyerizm, de- presyon, motor yavaşlama, işbirliği kuramama, olağandışı düşünce içeriği, dikkat, yargı, içgörü, irade bozukluğu, dürtü denetimi, zihinsel aşırı uğraş ve kaçınmayı da değerlendiren bir ölçektir.

Toplam 30 maddeden oluşmaktadır, her madde 1-7 arasında değişen bir puan alır. (1:yok, 2:çok hafif, 3:hafif, 4:orta, 5:orta/ağır, 6:ağır, 7:çok ağır). 30 maddenin 18’i BPRS’den, 12’si Psikopatoloji Değerlendirme Ölçeğinden uyarlanmıştır. Maddelerin 7 tanesi pozitif, 7 tanesi negatif, 16 tanesi ise genel psikopatoloji belirtilerini içermektedir. Pozitif ve Negatif sendrom alt ölçekleri için puan aralığı 7– 49, genel psikopatoloji alt ölçeği için ise 16-112’dir, toplam puan 7–210 arasında değişmektedir. Leucht ve ark (581) çalışmasında PANSS’ın Klinik Genel İzlenim Şiddet Ölçeği ile yapılan karşılaştırmasında 57-61 puanın hafif, 73-78 puanın orta, 115-118 puanın ağır, 143-149 puanın çok ağır hastalık şiddetiyle kesiştiği saptanmıştır.

Frontal Değerlendirme Bataryası (FAB): FAB, frontal lob fonksiyonlarını

ölçmek için geliştirilen basit, uygulanması kolay, kısa süren (yaklaşık 10 dakika) testidir. Frontal lob fonksiyonlarının değerlendirmesi ve yürütücü işlev bozukluklarının saptanması, kortikal-subkortikal yapıları içine alan dejeneratif hastalıkların ayrımında ve bu hastalıkların progresyonunun izleminde faydalıdır.

FAB 6 öğesi ve her öğenin 0-3 arası puanı, 0-18 arası total olası bir skor vardır. Daha yüksek puan daha iyi performans demektir.

FAB 6 alt testten oluşur.

1. Benzerlikler (konseptualizasyon) 2. Kelime akıcılığı (mental fleksibilite) 3. Motor Seriler (programlama)

4. Çelişen yönergeler (interferansa duyarlılık) 5. Yap-yapma (inhibitör kontrol)

6. Yakalama davranışı (çevresel otonomi)

Stroop Testi: Stroop testi ülkemizde geçerliği yapılmış, sık kullanılan,

yılında Stroop tarafından geliştirilmiştir (582, 583). İzleyen yıllarda testin çeşitli formları oluşturulmuştur. Stroop etkisi, kelimenin yazılışında kullanılan renk ile kelimenin ifade ettiği renk farklı olduğunda elde edilmektedir. Stroop bozucu etkisi (interference), ketleme yapamamaktan; renk isimlerini söylemenin, renkleri ifade eden kelimeleri okumadan daha uzun zaman almasından kaynaklanmaktadır. Enterferans duyarlılığı ve uygunsuz otomatik cevapları baskılayamama, Stroop testinde daha özgül olarak değerlendirilir. Stroop Testi algısal kurulumu, değişen talepler doğrultusunda ve bir bozucu etki altında değiştirebilme becerisini, alışılmış bir davranış örüntüsünü bastırabilme ve olağan olmayan bir davranışı yapabilme yeteneğini, odaklanmış dikkati ve bilgi işleme hızını ölçer. Dikkat sürecini de ölçer; puanları dikkat için bir “altın standart”tır.

Odaklanmış dikkat ve tepki inhibisyonunu ölçen bu testtin çeşitli formları bu- lunmaktadır. Çalışmamızda Stroop testinin TBAG (Temel Bilimler Araştırma Grubu) formu kullanılmıştır. Stroop’un TBAG formu 14x21.5 cm boyutlarında 4 adet karttan oluşur. Her kartın üzerinde seçkisiz olarak sıralanmış 4’er maddeden oluşan 6 satır bulunmaktadır. Bu kartlar testin “uyarıcı” maddeleridir. Denek her bir bölümdeki görevi bitirince tamamlama süresi, hata ve düzeltme sayısı kaydedilir. Stroop testi TBAG formunun ölçtüğü en geçerli özelliğin bozucu etki (2. karttaki renklerin söylendiği 5. bölüm) olduğu bulunmuştur. Testin ayrıca dikkati yansıtan okuma hızını (1. kart tamamlama süresi) ve renk söylemeyi de (3. ve 4. kart tamam- lama süresi) değerlendirdiği bildirilmektedir. STP1SÜRE, STP2SÜRE okumaya odaklanarak, STP3SÜRE, STP4SÜRE ve STP5SÜRE renk odaklı olarak ve STP5SÜRE, STP5HATA ve STP5DÜSA bozucu etkiye odaklanmakta olup testlerin tamamı karmaşık dikkati ölçmektedir. Türk toplumu için Stroop Testi TBAG formu- nun standardizasyon çalışmaları yapılmıştır (584).

Sayı Dizisi Öğrenme Testi (SDÖT/Serial Digit Learning Test): Öğrenme

ve belleği ölçen bir testtir. 1’den 9’a kadar olan rakamların karışık biçimde sıra- landığı 8 ve 9 rakamlık diziden oluşan iki ayrı dizi bulunmaktadır. Katılımcının yaşına ve eğitim düzeyine göre bu dizilerden birisi seçilir, sırasıyla okunur ve denek- ten diziyi doğru sırayla hatırlayıp söylemesi istenir. Bu işlem toplam 12 kez tekrar- lanır. Katılımcı doğru diziyi iki kez art arda hatırladığında teste son verilir. Değer-

mıştır. Zangwill tarafından 1943’de geliştirilmiş (585) ve Türk toplumunda geçerlik ve güvenilirlik çalışması yapılmıştır (586).

SDÖT’ de bellek söz konusudur; ancak SDÖT’ in ayırt edici özelliği, öğrenme yeteneğini de ölçüyor olmasıdır. Medial temporal alan, hippokampus ve diğer limbik sistem yapılarının hasarına duyarlıdır. >65 yaş veya en fazla lise eğitimi görmüş olan Katılımcılara SDÖT 8 Formu uygulanır. <65 yaş ve liseden sonra da eğitim görmüş olan deneklere SDÖT 9 Formu uygulanır. Alınabilecek en yüksek puan: 24’dür.

Çizgi Yönünü Belirleme Testi: Benton, Varney ve Hamsher tarafından

1978'de geliştirilmiştir. Görsel-mekânsal algılamayı (visuospatial perception) ölçtüğü kabul edilmektedir, bunun temel öğeleri ise yönlenim ve görselleştirme olarak belirlenmiştir. Güvenirlik çalışması Kurt ve arkadaşları tarafından1998 yılında yapılıştır. ÇYBT’nin Türk kültürü için standardizasyon çalışmaları BİLNOT bataryası kapsamında; 20-55 yaş ve üzerinde, üç eğitim düzeyine dengeli olarak dağıtılmış, 422 denek üzerinde yapılmıştır. Test kitapçığı spiral ciltli olup üst yarısında uyarıcı maddeler, alt yarısında her madde için aynı olan cevap seçenekleri bulunur. Kitapçığın alt yarısında bulunan cevap seçenekleri, her biri 3,8 cm uzunluğunda, 1’den 11’e kadar numaralanmış ve merkez esas alınarak 18 derece aralarla çizilmiş çizgiler demetinden oluşmaktadır. Beş Alıştırma Maddesinden her biri, cevap seçeneklerindeki çizgilerden bir çiftinin aynı uzunluktaki kopyasıdır. Bunları izleyen 30 Test Maddesinden her biri, cevap seçeneklerine göre yarı uzunluktaki bir çift çizgiden oluşur (586).

Nörolojik Değerlendirme Formu: Buchanan ve Heinrichs tarafından

şizofrenili hastalarda lokalize edilemeyen nörolojik bulgular için yapılandırılmış değerlendirme aracı olarak ölçektir (185). Her madde 0-2 arasında puanlanır. (0=bozukluk yok, 1=hafif bozukluk, 2=belirgin bozukluk). Motor koordinasyon alt başlığı; sıralı adımlama, hızlı değişen hareketler, başparmak oppozisyonu ve parmak burun testlerini; duyusal bütünleştirme alt başlığı söndürme, grafestezi, sterognozis, sağ sol konfüzyonu ve işitsel görsel bütünlük testlerinden oluşur. Karmaşık motor hareketler alt başlığı; yumruk halka testi, yumruk-kenar-avuç içi testi, Ozeretski testi

hareketleri, tremor, 5 dakikalık bellek, 10 dakikalık bellek, ritim tutma testi A, sinkinezi, konverjans, bakısı sabit tutma güçlüğü, glabella refleksi, dudak uzatma refleksi, yakalama refleksi ve emme refleksinden oluşur. Nörolojik değerlendirme ölçeğinde şu maddeler vücudun sağ-sol yarısı için ayrı değerlendirilir: hızlı değişen hareketler, başparmak oppozisyonu, disdiadokinezi, grafestezi, sterognozis, yumruk halka testi, yumruk kenar avuç içi testi, tasma hareketleri, tremor, sinkinezi, konverjans, bakışı sabit tutma güçlüğü ve yakalama refleksi.