Temiz Kalkınma Mekanizması

Temiz Kalkınma Mekanizması (Clean Development Mechanism-CDM) Kyoto Protokolü‟nün üçüncü maddesinde belirtilen Ek-I ülkelerine ait sera gazı emisyon salımlarını sınırlandırmak ve azaltma yükümlülüklerini yerine getirmek amacıyla oluĢturulmuĢ zorunlu esneklik mekanizmalarından ilkidir. Temiz Kalkınma Mekanizmasına ait temel bilgiler Protokol‟ün 12. Madddesinde düzenlenmiĢtir. Buna göre; mekanizmada yatırımcı ülke (karbon alıcı) Ek-B ülkeleri iken, ev sahibi (karbon satıcı) ülke Ek-I dıĢı ülkeler olmakta, karbon alım satımı sonucu yatırımcı ülke SertifikalandırılmıĢ Emisyon Azaltım Birimi (Certified Emission Reductions- CER) adı verilen krediler kazanmaktadır.

Temiz Kalkınma Mekanizması ile Ek-I ülkeleri, geliĢmekte olan ülkelerde yaptıkları emisyon azaltma, ormanlaĢtırma ya da yeniden ormanlaĢtırma projelerini finanse ederek emisyon sertifikası elde etmektedirler. Bu projeler, yatırımın yapıldığı ev sahibi ülkenin sürdürülebilir kalkınmasına destek olmakta, projeyi finanse eden Ek-I ülkesine azaltılmıĢ emisyonları kendi envanterine kayıt etmesi sağlamaktadır. Bu iĢlem sonucunda elde edilen ve kayıt edilen emisyon miktarı eĢdeğeri CER sertifikası olarak adlandırılmaktadır. Böylece projeyi uygulayan Ek-I ülkesi kazandığı CER miktarı kadar ilave emisyon salma hakkı elde etmektedir (UNFCCC, 2007:28).

Temiz Kalkınma Mekanizması zorunlu esneklik mekanizmaları içerisinde önemli bir yer kaplamaktadır. Çünkü bu mekanizma (Kachi vd., 2014:25);

Küresel karbon pazarı için geniĢ bir çerçeve sunar ve söz konusu ülkeler arasında gerçekleĢen dengeli projelerin çevresel etkilerini değerlendirir. Proje geliĢtiricilere kendi projelerini finanse ederek piyasaya girmeleri amacıyla standart bir birim verir.

Hem emisyon salımı yapanlara (yayıcılara) hem de proje geliĢtiricilere sürdürülebilir kalkınmaya nasıl destek olabilecekleri konusunda çeĢitli seçenekler sunar.

Temiz Kalkınma Mekanizması (TKM)‟nın uygulanabilmesi için ev sahibi ve misafir ülke arasında mevcut projelerin gerçekleĢmelidir. Ancak bu projelerin; sera gazı emisyonlarının azaltılmasına ilave katkı sağlayacağını göstermesi gerekmektedir. BMĠDÇS sekretaryası tarafından kabul edilen bir TKM projesinde, ev sahibi ülkenin projenin sürdürülebilir kalkınmaya yardımcı olacağını doğrulama hakkı bulunmaktadır. TKM kapsamında hangi tür projelerin yer alabileceği belirlenmiĢtir. Buna göre; nükleer faaliyetler bu kapsamda yer almazken, arazi kullanımı, arazi kullanımı değiĢikliği ve ormancılık projeleri içerisinde sadece ağaçlandırma ve yeniden ağaçlandırma ile kazanılan emisyon sertifikaları kredileri TKM içerisinde yer almaktadır (Institution for Global Environmental Strategies [IGES], 2008:15-16).

Ayrıca TKM‟ye ait projelerde mutlaka olması gereken yasal kurallar bulunmaktadır. Buna göre (UNEP; 2004:49);

Projeler ev sahibi ülkenin sürdürülebilir kalkınmasını destekleyici nitelikte olmalı,

Projeler reel, ölçülebilir ve iklim değiĢikliği ile mücadelede uzun vadeli çözümler üretmeli,

Projeler, sertifikalı proje faaliyeti olmadığı durumlarda ilave sera gazı emisyon azaltımı sağlamalıdır.

ġekil-3‟de verilen Temiz Kalkınma Mekanizması proje döngüsüne göre; proje ilk olarak TKM proje katılımcısı tarafından belirlenir. Proje katılımcıları; TKM projesini tasarladıktan sonra projenin teknik ve örgütsel yönlerini belirler. Katılımcıların gönüllü olduğunun onayı „„BelirlenmiĢ Ulusal Otorite‟‟ tarafından alınır. Daha sonra „„BelirlenmiĢ Operasyonel Yapı‟‟ tarafından projenin uygunluğuna karar verilir. Onay verilmesinin ardından TKM Yönetim Kurulu tarafından projenin kaydı yapılır ve yine TKM Yönetim Kurulu tarafından proje faaliyetleri izlenme süreci baĢlar. „„BelirlenmiĢ Operasyonel Yapı‟‟ projenin periyodik takibini yaparak projeyi onaylar ve projeye ait CER kredileri hazırlanır. Hazırlanan CER kredileri katılımcılar arasında paylaĢtırılmadan önce, TKM Yönetim Kurulu CER kredilerinin

azaltılan emisyon miktarına eĢit olduğunu onaylar. Onaylanan krediler artık taraflar arasında paylaĢtırılır (IGES, 2008:6-7).

ġekil 3: Temiz Kalkınma Mekanizması Proje Döngüsü

Kaynak: IGES, 2008.

TKM kapsamında onaylanan projelerin ülkelere göre dağılımı ġekil-4‟te verilmiĢtir. 2013 yılı itibarıyla TKM kapsamında 89 ülkede toplamda 7,366 proje onaylanmıĢtır. 2012 yılına oranla 2013 yılında proje kapsamında ciddi düĢüĢler yaĢanmıĢtır. Bunun temel nedeni; tarafların sera gazı emisyonlarını azaltmak için CER kredilerini tercih etmemelerinden kaynaklanmaktadır (UNFCCC, 2013:7). ġekil-4‟te görüldüğü gibi Çin % 51 ile en fazla projenin onaylandığı ülke olarak görülmektedir. Çin‟i % 20 ile Hindistan ve % 4 ile Brezilya izlemektedir.

Ön Hazırlık Projenin Tasarlanması Tarafların Onayı Uygunluğun Onaylanması Projenin Tescili Projesinin Ġzlenmesi Sonuçların Doğrulanması ve Sertifikalandırma CER‟lerin Dağıtımı U ygul am a AĢ am as ı H az ır lı k A Ģa m as ı A Ģa m ası

ġekil 4: TKM‟da Onaylanan Projelerin Ülkelere Göre Dağılımı

Kaynak: UNFCCC, 2013.

TKM‟da ev sahibi ülkelerin kazandırdığı CER miktarına göre dağılımı ġekil- 5‟te gösterilmiĢtir. 2013 yılı itibarıyla Çin %61,22 ile en fazla CER‟in kazanıldığı ülke olurken, Çin‟i %13,38 ile Hindistan ve %8,38 ile Kore izlemektedir. Oranlardan görüldüğü gibi; Çin, Hindistan ve Brezilya tüm Ek-I dıĢı ülkeler içinde onaylanan projelerin yaklaĢık %75‟ini oluĢturmaktadır. Kyoto Protokolü kapsamında taahhüt altına girmiĢ Ek-I ülkeleri, TKM projeleri için emisyon azaltma potansiyeli daha yüksek olan Çin, Hindistan ve Brezilya gibi ülkeleri tercih etmektedirler. Kore projelerin sadece %2‟si gibi bir orana ev sahipliği yapmasına rağmen, CER‟lerin %8,38‟i bu ülkedeki projelerle kazanılmıĢtır.

ġekil 5: TKM‟da CER‟lerin Kazanıldığı Ülkelerin Dağılımı

Kaynak: UNFCCC, 2013.

ġekil-6‟da TKM projelerinin 2013 yılı itibarıyla sektörlere göre dağılımı yer almaktadır. ġekilden görüldüğü gibi, TKM projelerinin yarısından fazlasını, enerji ile

ilgili projeler teĢkil etmektedir. Hem enerjinin daha verimli kullanılmasına yönelik hem de yenilenebilir enerji kullanımını yaygınlaĢtırarak temiz ve ucuz enerji elde etme amacıyla enerji sektörü TKM bünyesinde önemli yer tutmaktadır. Katı atık bertarafı ve imalat sanayi sektörleri enerji sanayiinden sonra projeler içerisinde önemli yer kaplamaktadır.

ġekil 6: TKM Projelerinin GerçekleĢtiği Alanların Dağılımı

Kaynak: UNFCCC, 2013.

TKM kapsamında gerçekleĢen projeler ev sahibi ülkelerin emisyonlarını azaltmalarına yardımcı olmaktadır. Projeler, geliĢmekte olan ev sahibi ülkelerde gerçek ve ek emisyon azaltımları sağlamaktadır. Bu sebeple düĢük karbon ekonomisine geçiĢte TKM kapsamında uygulanan projelerin desteklenerek geliĢmekte olan ülkelerin kalkınmasına yardımcı olması beklenmektedir. Bu sayede 2010 ve 2020 yılları arasında geliĢmekte olan ülkelerin emisyon azaltımlarını geliĢmiĢ ülkelerden daha fazla artırması öngörülmektedir (He, 2014:759). Ancak mekanizma ve uygulanan projeler çeĢitli açılardan eleĢtirilmiĢtir. Ġlk olarak; TKM projelerinin taĢıması gereken en önemli niteliğin ev sahibi olan ülkelerin sürdürülebilir kalkınma çabalarını desteklemek olduğu belirtilmiĢtir. Ancak, Kyoto Protokolü ve mekanizmalarında sözü geçen sürdürülebilir kalkınma kavramı tanımlanmamıĢtır ve sürdürülebilirlik ölçütleri belirlenmemiĢtir. Daha sonra MarakeĢ Kararı TKM‟nin sürdürülebilir kalkınmaya katkısı konusunda genel ifadelerle yetinerek sürdürülebilirlik ölçütlerinin ev sahibi ülkeler tarafından belirlenebileceğini belirtmiĢtir. Bu nedenle, bu mekanizma birçok kuĢkular doğurmuĢtur (Konak, 2011:163). Diğer yandan, gerçekleĢen projelerin ülkelerin sürdürülebilir

kalkınmasını desteklemekten ziyade kredi üretimini en üst düzeye çıkarmaya odaklandığı görülmüĢtür (Kenber, 2005:264). Bu nedenle TKM ve içerdiği projelerin baĢarısı hakkında kesin bir görüĢ birliği bulunmamaktadır. Mekanizma, uygulamada temel eksiklikler barındırmasına rağmen, geliĢmiĢ ve geliĢmekte olan ülkeler arasında bir köprü kurarak her iki tarafa da çıkar sağlamaktadır.