Tekstil ve giyim sektörü - TÜRK YE N N ÜRET M ve DIfi T CARET YAPISINDA DÖNÜfiÜM

Türkiye’de d›ﬂ ticaret fazlas› veren sektörlerin baﬂ›nda tekstil ve giyim (T&G) törleri gelmektedir. 1996 y›l›nda 6,6 milyar dolar d›ﬂ ticaret fazlas› yaratan T&G sek-törleri, son 11 y›lda bu fazlalar›n› 2,4 kat art›rarak 2007 y›l›nda 15,9 milyar dolarl›k bir fazlaya ulaﬂm›ﬂt›r. Ancak, T&G sektörlerinin yaratt›¤› d›ﬂ ticaret fazlas› nominal olarak artmakla birlikte, Türkiye’nin d›ﬂ ticaret hacmi içerisindeki pay› 2002 ve son-ras› dönemde giderek küçülmektedir. Enerji ve alt›n ticareti d›ﬂar›da tutuldu¤unda, sözkonusu sektörlerin yaratt›¤› d›ﬂ fazlan›n toplam d›ﬂ ticaret hacmi içerisindeki pa-y› 2001 pa-y›l›nda yüzde 13,3’e kadar yükselmiﬂken, 2007 pa-y›l›nda yüzde 6,9 seviyesine kadar düzenli bir gerileme e¤ilimi göstermiﬂtir. Bu durum, giderek azalan ölçüde de olsa T&G sektörlerinin d›ﬂ ticaret dengesinde belirleyici rol üstlenmeyi sürdürdük-lerini göstermektedir.

Sektörle ilgili olarak vurgulanmas› gereken bir di¤er geliﬂme, imalat sanayinin ge-nelinde yaﬂanan ithalata ba¤›ml›l›¤›n›n T&G sektöründe de kendisini hissettirmesi-dir. Nitekim, ‹thalat/ihracat oran›ndaki art›ﬂlar bu ba¤›ml›l›¤›n ipuçlar›n› vermekte-dir. Baﬂta giyim sektörü olmak üzere tekstil ve giyim sektöründe ithalat halen dü-ﬂük seviyede olmakla birlikte, 2002 y›l› sonras› dönemde sektörün ithalat›nda belir-gin bir art›ﬂ yaﬂanmaktad›r. Giyim sektöründe ithalat/ihracat oranlar›nda yaﬂanan ar-t›ﬂ, yurtd›ﬂ›nda üretilen ve/veya yerli firmalarca yurtd›ﬂ›nda ürettirilen haz›r giyim ürünlerinin Türk halk›n›n be¤enisine sunulmak suretiyle Çin baﬂta olmak üzere As-ya-Pasifik’te yaﬂanan fiyat avantajlar›n›n içselleﬂtirilmeye çal›ﬂ›ld›¤›n›, di¤er bir ifa-deyle sektörde bir “ön taﬂ›nma” n›n yaﬂand›¤›n› göstermektedir. Ön taﬂ›nmay› do¤-rulayan bir di¤er husus, ithalat›n ülke kompozisyonundaki de¤iﬂimdir. Türkiye, 1996 y›l›nda giyim sektörü ithalat›n›n yüzde 73’ünü beﬂ adet bat› avrupa ülkesinden

yaparken, baﬂta Çin olmak üzere Asya I ülkeleri Türkiye’nin giyim sektörü ithalat›

içindeki paylar›n› 1996 y›l›ndaki yüzde 10’luk seviyesinden, 2007 y›l›nda yüzde 50’lere ç›karm›ﬂlard›r. Türkiye, ayn› ﬂekilde tekstil ürünleri ithalat›n›n 32’sini yapt›¤›

Asya I ülkelerinden, 11 y›ll›k bir dönem sonras›nda tekstil ithalat›n›n yüzde 55’ini yapar hale gelmiﬂtir²⁰.

Tablo.55- Türkiye’nin d›ﬂ ticaretinde tekstil ve giyim sektörü (ISIC-Rev.3)

Kaynak: TÜ‹K ve Kendi kesaplamalar›m›z.

(*) Enerji ve parasal olmayan alt›n ticareti hariç tutulmuﬂtur.

1996 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007

- Tekstil ürünleri 3,818 4,614 4,943 5,533 6,841 7,998 8,743 9,266 10,803 - Giyim Eﬂyas› 4,830 5,417 5,398 6,615 8,154 9,340 9,925 10,175 11,793

Toplam 8,648 10,031 10,341 12,148 14,995 17,338 18,668 19,441 22,596

- Tekstil ürünleri 1,882 1,853 1,689 2,500 3,094 3,786 3,974 4,227 5,323

- Giyim Eﬂyas› 191 266 277 346 450 602 694 962 1,358

Toplam 2,073 2,119 1,966 2,846 3,544 4,388 4,668 5,189 6,681

- Tekstil ürünleri 1,935 2,761 3,261 3,032 3,747 4,212 4,769 5,039 5,480 - Giyim Eﬂyas› 4,638 5,151 5,120 6,269 7,704 8,739 9,231 9,213 10,435

Toplam 6,573 7,912 8,381 9,301 11,451 12,951 14,000 14,252 15,915

T&G ihracat pay› 37,2 36,1 33,0 33,7 31,7 27,4 25,4 22,7 21,1

T&G ihracat pay›* 37,7 36,5 33,5 34,4 32,5 28,1 26,4 23,9 22,4

T&G ithalat pay› 4,8 3,9 4,7 5,5 5,1 4,5 4,0 3,7 3,9

T&G ithalat pay›* 5,5 4,7 6,1 7,0 6,4 5,5 5,1 4,9 5,1

‹thalat / ‹hracat oran› 24,0 21,1 19,0 23,4 23,6 25,3 25,0 26,7 29,6

- Tekstil ürünleri 49,3 40,2 34,2 45,2 45,2 47,3 45,5 45,6 49,3

- Giyim ürünleri 4,0 4,9 5,1 5,2 5,5 6,4 7,0 9,5 11,5

T&G D›ﬂ Ticaret Fazlas› /

Toplam D›ﬂ Ticaret Hacmi 9,8 9,6 11,5 10,6 9,8 8,1 7,4 6,3 5,7

T&G D›ﬂ Tic. Fazlas› /

Toplam D›ﬂ Tic. Hacmi* 10,8 10,9 13,3 12,2 11,3 9,2 8,6 7,6 6,9

‹hracat (Milyon Dolar)

‹thalat (Milyon Dolar)

D›ﬂ Ticaret Fazlas› (Milyon Dolar)

Oranlar (Yüzde)

Üreticilerin sadece fiyat avantajlar›n› içselleﬂtirme amaçl› bir “ön taﬂ›nma” davran›-ﬂ› içinde bulunmad›¤›, maliyet ve di¤er avantajlar› nedeniyle üretimlerini yurtd›davran›-ﬂ›na taﬂ›yarak ayn› zamanda “kesin taﬂ›nma” davran›ﬂ› sergiledikleri de bilinmektedir. Sek-tör ithalat›n›n göreceli olarak artmas›, ithalat/ihracat oranlar›ndaki geliﬂmeler, dahil-de iﬂleme rejimindahil-de ithal girdi tutar›n›n yükselmesi, hariçte iﬂleme rejimindahil-de ülke d›-ﬂ›nda iﬂleme tabi tutulan ürünlerin hacim olarak artmas› ön ya da kesin taﬂ›nma ﬂek-linde gerçekleﬂen d›ﬂ çevredeki avantajlardan yararlanma güdüsünü art›rmaktad›r.

Tablo.56- Tekstil ve giyim sektöründe birim iﬂgücü maliyeti endeksi ve bileﬂenlerindeki geliﬂim (1997=100)

Kaynak: TU‹K ve kendi hesaplamalar›m›z.

(*) Döviz Kuru Sepetine göre hesaplanm›ﬂt›r. Döviz Kuru Sepeti (1 $ + 0.77 Euro) olarak tan›mlanm›ﬂt›r.

Birim ‹ﬂgücü Maliyeti = [ (Saat Baﬂ›na Nominal Ücret Endeksi / (Üretim endeksi/Üretimde Çal›ﬂ›lan Sa-at Endeksi)) / Döviz Kuru Sepeti Endeksi] formülü kullan›larak hesaplanm›ﬂt›r.

(**) ‹ﬂgücü verimlili¤i, üretim endeksinin üretimde çal›ﬂ›lan saat endeksine bölünmesiyle elde edilmiﬂtir.

1998 1999 2000 2001 2002 2005 2006 2007 T.

Birim ‹ﬂgücü Maliyeti* 107.2 113.2 110.9 75.6 77.1 101.4 99.6 112.6

Üretim 100.0 95.9 105.3 93.2 104.8 138.2 146.4 153.5

Üretimde Çal›ﬂ›lan Saat 100.6 89.4 89.2 79.6 82.8 88.7 87.8 90.1

‹ﬂgücü Verimlili¤i** 99.4 107.3 118.0 117.1 126.6 155.8 166.7 170.3

Saat Baﬂ›na Nominal Ücret 182.9 326.3 494.4 647.8 900.9 1471.4 1656.5 1816.2

Saat Baﬂ›na Reel Ücret 99.1 107.1 104.8 89.0 85.3 91.4 93.1 93.6

Döviz Kuru Sepeti 171.7 268.8 377.8 731.4 923.0 931.6 997.1 947.1

Birim ‹ﬂgücü Maliyeti* 106.8 115.0 107.3 69.6 77.6 126.1 121.6 137.1

Üretim 93.9 87.8 96.7 92.0 104.1 92.6 91.7 93.7

Üretimde Çal›ﬂ›lan Saat 97.8 82.3 82.9 75.9 82.6 72.7 68.1 68.8

‹ﬂgücü Verimlili¤i** 96.0 106.7 116.6 121.2 126.0 127.4 134.6 136.2

Saat Baﬂ›na Nominal Ücret 176.1 329.8 472.7 616.6 902.3 1496.4 1632.6 1768.8

Saat Baﬂ›na Reel Ücret 95.4 108.2 100.2 84.7 85.4 92.9 91.7 91.3

Döviz Kuru Sepeti 171.7 268.8 377.8 731.4 923.0 931.6 997.1 947.1

Birim ‹ﬂgücü Maliyeti* 87.0 92.0 86.8 58.0 69.7 118.1 110.2 119.5

Üretim 107.9 103.7 111.4 107.9 111.7 103.5 98.5 100.4

Üretimde Çal›ﬂ›lan Saat 98.9 86.6 84.7 79.4 90.3 76.2 67.4 64.8

‹ﬂgücü Verimlili¤i** 109.1 119.7 131.5 135.9 123.7 135.8 146.2 154.9

Saat Baﬂ›na Nominal Ücret 163.0 296.2 431.1 576.1 796.0 1495.0 1607.0 1752.8

Saat Baﬂ›na Reel Ücret 88.3 97.2 91.4 79.1 75.4 92.8 90.3 90.6

Döviz Kuru Sepeti 171.7 268.8 377.8 731.4 923.0 931.6 997.1 947.1

Özel ‹malat Sanayi

Tekstil Sektörü

Giyim Sektörü

T&G sektörleri üzerinde, yap›sal d›ﬂ dinamikler yan›nda içeride yaﬂanan konjonk-türel geliﬂmeler de etkili olmakta ve bu geliﬂmelerin sektörün üretim, istihdam, ve-rimlilik performans› üzerine yans›malar› ortaya ç›kmaktad›r. Nitekim, tekstil sektö-ründe 1997=100 bazl› üretim endeksi, 2003 y›l›nda 106,6 seviyesine ç›kt›ktan sonra, özel imalat sanayiindeki genel e¤ilimlerin de alt›nda kalarak 2007 y›l›nda 93,7 sevi-yesine gerilemiﬂtir. Giyim sektöründe ise Çin kotalar›n›n 2005 y›l› baﬂ›nda tamamen kald›r›lmas› giriﬂiminin de etkisiyle, tekstil sektörüne göre bir y›l gecikmeyle de ol-sa 2004 y›l›nda 114,8’e kadar yükselen üretim endeksi, 2007 y›l›nda 100,4 seviyesi-ne gerilemiﬂtir. Üretimde yaﬂanan gerilemeye paralel olarak, T&G sektörlerinde üre-timde çal›ﬂ›lan saat endeksinde de gerileme görülmektedir. Bu nedenle, 2005 y›l›

hariç, iﬂgücü verimlili¤inde 1998-2007 döneminde genel olarak düzenli bir art›ﬂ ya-ﬂanm›ﬂ, ancak bu art›ﬂ imalat sanayi genelinin gerisinde kalm›ﬂt›r.

‹ﬂgücü verimlili¤inde sa¤lanan geliﬂmelere karﬂ›l›k, T&G sektöründe reel ücretle-rin 2004 ve 2005 y›llar›nda özel imalat sanayi genelinin üzeücretle-rinde artt›¤› görülmekte-dir. Bu art›ﬂ›n arkas›nda, katma de¤eri düﬂük firmalar›n ve artan rekabet ortam›nda deneyimli olmayan çal›ﬂanlar›n piyasa d›ﬂ›na ç›kan ilk aktörler olmas›n›n etkisinin oldu¤u düﬂünülmektedir. Giyim sektörünün, özellikle son iki y›lda rekabet gücünü korumak amac›yla istihdam ve reel ücret art›ﬂlar›n› kontrol etme yönünde ciddi bir çaba harcad›¤› görülmektedir. Ancak, 2007 y›l›nda döviz sepeti endeksinde yaﬂanan gerilemenin, son iki y›lda sektörde rekabet gücünü korumaya yönelik bu çabalar›n olumlu etkilerini engelledi¤i görülmektedir. Birim iﬂgücü maliyetlerindeki h›zl› yük-seliﬂ, de¤erli yerel paran›n sektör üzerindeki olumsuz etkilerini ortaya koymas› aç›-s›ndan önemli görülmektedir.

Kalk›nman›n ilk evrelerinde üretim, istihdam ve d›ﬂ ticaret aç›s›ndan temel dina-mik olmas› gereken emek-yo¤un bir sektörün, Türk ekonomisinin gelmiﬂ oldu¤u kalk›nm›ﬂl›k seviyesinde halen belirleyicili¤ini korumas›, bu alanda do¤al olarak ﬂanmas› gereken dönüﬂümün yavaﬂ gerçekleﬂti¤ine iﬂaret etmektedir. Sektörün ya-ratt›¤› d›ﬂ ticaret fazlas›n›n, Türkiye’de herﬂeye ra¤men toplam d›ﬂ ticaret hacmi içe-risinde yüzde 7’lik pay›n› korumas›, sözkonusu sektörlerde markalaﬂm›ﬂ ülkelerden birisi olan ‹talya’da bu oran›n 1995 y›l›ndaki yüzde 3,7’lik seviyesinden 2005 y›l› iti-bariyle yüzde 2’nin alt›na inmiﬂ olmas› ve sözkonusu dönemde ‹talya için sektörde bir Asya-Pasifik tehditinin olmamas› da dikkate al›nd›¤›nda, bu alanda yaﬂamam›z gereken do¤al dönüﬂümdeki gecikme daha da netleﬂmektedir. ‹talya’da bu dönü-ﬂüm yaﬂan›rken ve Çin’e uygulanan kotalar›n kald›r›laca¤› 10 y›l önceden belli iken, Türkiye’de T&G sektörlerinde özellikle 2001 y›l› krizi sonras›nda yaﬂanan yat›r›m se-ferberli¤inin saikleri hakk›nda özeleﬂtiri yap›lmas›n›n gerekli oldu¤u düﬂünülmekte-dir. Dönüﬂümün yaﬂanmas› gereken bir dönemde, yap›lan at›l›mlar›n gecikmeli bi-le olsa fayda-maliyet analizbi-lerinin yap›lmas›n›n, gebi-lece¤e ›ﬂ›k tutaca¤›na inan›lmak-tad›r. Sektörde yaﬂanmas› gereken dönüﬂümün gecikmeli sanc›lar›, yerel paran›n

de-¤er kazanmas› ile birleﬂince, dönüﬂümü çabuklaﬂt›rmak suretiyle sanc›n›n derecesi-ni önemli ölçüde art›rm›ﬂt›r.

T&G sektöründeki geliﬂmeler de¤erlendirilirken ak›lda tutulmas› gereken bir

di-¤er nokta, sektörün özellikle kad›n istihdam› aç›s›ndan taﬂ›d›¤› önemdir. Sektörün dönüﬂüm h›z› ile istihdam kayb›n›n yaratt›¤› sanc› aras›nda bir dengenin gözetilme-si gerekti¤ine inan›lmaktad›r.

GENEL BULGU VE

DE⁄ERLEND‹RMELER

GENEL BULGU VE DE⁄ERLEND‹RMELER

Türkiye ekonomisinin son 10 y›ll›k geliﬂimine bak›ld›¤›nda önemli bir dönüﬂüm sürecinden geçti¤i görülmektedir. Gümrük birli¤i, Asya ve Rusya krizleri, 2001 y›l›

ekonomik krizi ve sonras›nda uygulanan ekonomik program, Asya-pasifik bölgesin-de bir dünya üretim üssünün oluﬂmas›, enerji fiyatlar›ndaki dalgalanma, çapraz kur geliﬂmeleri ve TL’nin de¤erinde yaﬂanan geliﬂmeler bu dönüﬂümün temel eksenle-rini oluﬂturmuﬂtur.

Avrupa Birli¤i ile Gümrük Birli¤i’nin 1996 y›l› baﬂ›nda yürürlü¤e girmesi ve son-ras›nda ulusal düzeyde ve uluslararas› alanda meydana gelen geliﬂmeler, baﬂta d›ﬂ ticaret olmak üzere ekonominin çeﬂitli alanlar›nda önemli dönüﬂümlere yol açm›ﬂ-t›r. 1997 y›l›ndaki Asya krizi ve sonras›nda uluslararas› alanda gözlenen geliﬂmele-rin etkisiyle Çin’in artan ölçüde dünya ekonomisine entegre olmas› ve bu bölgenin dünya üretim merkezine dönüﬂmesi, özellikle 2000 y›l› sonras›nda imalat sanayi ürünleri ticaretinde yeni e¤ilimleri ortaya ç›karm›ﬂt›r.

Bu global e¤ilimlerin yan›s›ra, 2001 krizi ve sonras›nda uygulanan yap›sal reform a¤›rl›kl› programlar, ekonomide temel bir dönüﬂüme yol açm›ﬂ ve ekonomide gö-reli istikrar›n sa¤lanmas›na katk›da bulunmuﬂtur. Ancak, bu dönüﬂüm süreci d›ﬂ ti-caret aç›¤›n›n yükselmesi, yüksek büyümeye karﬂ›n iﬂsizlik oran›n›n düﬂürülememe-si ve rekabet gücü kay›plar› gibi sorunlar›n ortaya ç›kmas›na da yol açm›ﬂt›r. Son y›llarda global e¤ilimlerin giderek belirginleﬂmesi ve ayn› dönemde yerel paran›n de¤erlenmesi ise sözkonusu sorunlar›n iyice su yüzüne ç›kmas›na neden olmuﬂtur.

Bu çal›ﬂma, gittikçe belirginleﬂen bu sorunlar›n ana kayna¤›n› oluﬂturan Türk eko-nomisinin üretim ve d›ﬂ ticaret yap›s›ndaki dönüﬂümü analiz etmeye yönelik olarak haz›rlanm›ﬂt›r. Üretim ve d›ﬂ ticaret yap›s›ndaki geliﬂmelere iliﬂkin çal›ﬂman›n genel bulgular› aﬂa¤›da ara baﬂl›klar halinde özetlenmektedir.

D›ﬂ ticaret yap›s›ndaki geliﬂmeler ve “ithalatlaﬂma”

1996-2005 döneminde ihracat performans›, özellikle 2001 krizi ile birlikte ivme kazanm›ﬂ ve 1996-1999 döneminde ortalama yüzde 13.4 olan ihracat›n GSMH’ya oran›, 2003-2007 döneminde yüzde 20.8’e yükselmiﬂtir. Bu dönemde, toplam ihra-cat içinde tar›m ürünlerinin pay› azal›rken, imalat sanayi ürünlerinin pay›nda düzen-li bir art›ﬂ gözlenmiﬂtir. 2001 krizinde Türk düzen-liras›n›n de¤er kaybetmesi yan›s›ra, yur-tiçi talepteki daralma, firmalar› d›ﬂ piyasalara yönlendirmiﬂ ve imalat sanayi

ihraca-t›n›n bileﬂiminde de radikal bir dönüﬂüm gerçekleﬂmiﬂ ve genellikle yat›r›m ile ara mal› üreten sektörlerin pay›nda art›ﬂ olurken, genellikle tüketim mallar› üreten sek-törlerin pay›nda gerileme meydana gelmiﬂtir.

‹hracat performans› ile üretim geliﬂmelerini karﬂ›laﬂt›rabilmek amac›yla Türk eko-nomisi için imalat sanayiinin alt sektörleri itibariyle “ihracat/üretim oran›” hesap-lanm›ﬂt›r. Ancak, imalat sanayiinde üretim ve ihracat›n, son y›llarda ithalata ba¤›m-l› hale geldi¤i yönündeki de¤erlendirmeler gözönünde tutularak, sadece cat/üretim oranlar›na bak›lmas›n›n yan›lt›c› olaca¤› düﬂünülmüﬂ ve sektörlerin ihra-cat performanslar›n›n daha sa¤l›kl› de¤erlendirilebilmesi için “ihraihra-cat/arz oran›”

da hesaplanm›ﬂt›r. ‹lgili sektördeki arz, o sektörün üretim ve ithalat› (ara ve nihai kullan›ma giden) toplam› olarak tan›mlanm›ﬂt›r. ‹hracat/üretim ve ihracat/arz oran-lar› ile ilgili bulguoran-lar› aﬂa¤›daki gibi özetlemek mümkündür:

• ‹malat sanayi genelinde 1997 y›l›nda yüzde 15,5 olan ihracat/üretim oran›, 2001 y›l›nda yüzde 26,7’ye, 2007 y›l›nda ise yüzde 39,6’ya yükselmiﬂtir. 2007 y›l› itiba-riyle ortalama ihracat/üretim oran›, yat›r›m mal› üreten sektörlerde yüzde 62,2 iken, bu oran tüketim mallar› üreten sektörlerde yüzde 44,5, ara mal› üreten sek-törlerde ise yüzde 24,9 civar›ndad›r.

• ‹hracat/üretim oran›n›n en yüksek oldu¤u sektörler, giyim ve tekstil sektörleri, motorlu kara taﬂ›tlar› ve di¤er ulaﬂ›m araçlar› sektörleri ile elektrikli makina ve ci-hazlar sektörüdür. Bu sektörlerde ortalama ihracat/üretim oran› 2007 y›l› itibariy-le yüzde 84,3’tür. En düﬂük ihracat/üretim oran›na sahip sektöritibariy-ler ise tütün, mo-bilya, a¤aç ve mantar ürünleri, ka¤›t ve ka¤›t ürünleri ile g›da sektörleridir. Bu sektörlerde ortalama oran yüzde 14,7 olarak hesaplanmaktad›r.

• ‹malat sanayiinde ihracat/üretim oranlar›nda gözlenen olumlu geliﬂmelerin, ihra-cat/arz oranlar›na büyük ölçüde yans›mad›¤› gözlenmektedir. ‹malat sanayi gene-linde 1997 y›l›nda yüzde 11.6 olan ihracat/arz oran›, 2001 y›l›nda yüzde 19.9’a, 2007 y›l›nda ise yüzde 24’e yükselmiﬂtir. 2007 y›l› itibariyle ortalama ihracat/arz oran›, tüketim mal› üreten sektörlerde yüzde 35,9 iken, bu oran yat›r›m mallar›

üreten sektörlerde yüzde 29,2, ara mal› üreten sektörlerde ise yüzde 14,1’dir.

• ‹hracat/arz oran›n›n en yüksek oldu¤u sektörler, giyim ve tekstil sektörleri ile mo-torlu kara taﬂ›tlar› sektörüdür. Bu sektörlerde ortalama ihracat/arz oran› 2007 y›-l› itibariyle yüzde 62,6’d›r. En düﬂük ihracat/arz oran›na sahip sektörler ise tütün,

a¤aç ve mantar ürünleri, ka¤›t ve ka¤›t ürünleri ile kimyasal ürünler sektörleridir.

Bu sektörlerde ortalama oran yüzde 9,8 olarak hesaplanmaktad›r.

• Tüketim mallar› üreten sektörlerin ihracat/üretim oran› ile ihracat/arz oran› ara-s›ndaki farkl›laﬂman›n daha s›n›rl› olmas›, bu sektörlerin ithalata ba¤›ml›l›¤›n›n da düﬂük oldu¤unu göstermektedir. Buna karﬂ›l›k, yat›r›m ve ara mallar› üreten sektörlerin ihracat/üretim oran› ile ihracat/arz oran› aras›ndaki farkl›laﬂman›n bü-yük olmas›, bu sektörlerin ithalata ba¤›ml›l›¤›n›n göreceli olarak bü-yüksek oldu¤u-na iﬂaret etmektedir.

1996-2007 döneminde, ithalatta genel bir yükseliﬂ trendi yaﬂanm›ﬂ ve 1996-1999 döneminde ithalat›n GSMH’ya oran› yüzde 23.2 iken, bu oran 2003-2007 dönemin-de yüzdönemin-de 32,6’ya ç›km›ﬂt›r. ‹thalattaki yükseliﬂ, ham petrol-do¤algaz ithalat› yan›s›ra imalat sanayi ürünleri ithalat›ndaki h›zl› büyümeden kaynaklanm›ﬂt›r. 1997-2007 dö-neminde imalat sanayi üretim endeksindeki y›ll›k ortalama art›ﬂ yüzde 3,7 iken, it-halat miktar endeksindeki ortalama y›ll›k art›ﬂ yüzde 11 olarak gerçekleﬂmiﬂtir. Tü-ketim ve yat›r›m mallar› üreten sektörlerin toplam ithalat içindeki paylar› gerilerken, ara mal› üreten sektörlerde ithalat art›ﬂ› genel ithalat art›ﬂ›n›n üzerine ç›km›ﬂ ve top-lam ithalat içindeki pay› 1996-1999 döneminde yüzde 30 iken, bu pay 2003-2007 döneminde yüzde 37.1’e yükselmiﬂtir.

‹malat sanayi ithalat›nda incelenen dönemdeki sözkonusu art›ﬂlar›n üretim yap›-s› üzerine etkilerini görebilmek için, ihracatta oldu¤u gibi alt sektörler itibariyle “it-halat/üretim oran›” ile “ithalat/arz oran›” hesaplanm›ﬂt›r. ‹thalat arz oran›, il-gili sektörde toplam arz-toplam talep eﬂitli¤i eﬂitli¤i varsay›m› alt›nda, toplam tale-bin ne kadar›n›n ithalat taraf›ndan karﬂ›land›¤›n› göstermektedir. ‹thalat/üretim ve it-halat/arz oranlar› ile ilgili bulgular› aﬂa¤›daki gibi özetlemek mümkündür:

• 1997-2007 döneminde ekonominin gittikçe d›ﬂa aç›lmas› ve Gümrük Birli¤inin et-kisiyle, imalat sanayinde ithalat/üretim oran›, 1998 Rusya ve 2001 finansal krizi dönemi hariç, genelde yükseliﬂ e¤iliminde olmuﬂtur. ‹malat sanayi genelinde 1997 y›l›nda yüzde 32.9 olan ithalat/üretim oran›, 2001 y›l›nda yüzde 34’e, 2007 y›l›nda ise yüzde 65.3’e yükselmiﬂtir. 2001 y›l›nda kriz nedeniyle ithalat/üretim oran› 2000 y›l›na göre önemli ölçüde gerilemiﬂ, ancak ekonominin tekrar h›zl› bü-yüme dönemine girdi¤i 2003-2005 döneminde ithalat/üretim oran›nda h›zl› bir s›çrama gözlenmiﬂtir.

• Tüketim mallar› üreten sektörlerin yer ald›¤› grupta, ithalat/üretim oran› 1997 y›-l›nda yüzde 10.7 iken, bu oran 2001 y›y›-l›nda yüzde 10.1 olmuﬂ, 2007 y›y›-l›nda ise yüzde 24.1’e yükselmiﬂtir. Tekstil ve deri-bavul-ayakkab› sektörlerinde, itha-lat/üretim oranlar›n›n h›zla artt›¤› gözlenmektedir. Bu sektörlerde, ihracat/üretim oranlar›n›n yüksekli¤i dikkate al›nd›¤›nda, sektörlerin ihracat performanslar›n›

sürdürmek ve uluslararas› alanda rekabet güçlerini korumak amac›yla yerli girdi yerine ucuz ithal girdi kullan›m›n› tercih ettikleri anlaﬂ›lmaktad›r.

• Ara mallar› üreten sektörlerin yer ald›¤› grupta, ithalat/üretim oran› 1997 y›l›nda yüzde 36 iken, bu oran 2001 y›l›nda yüzde 43.9’a, 2007 y›l›nda ise yüzde 76.4’e yükselmiﬂtir. Ka¤›t-ka¤›t ürünleri, kimyasal ürünler ve ana metal sanayiinde itha-lat/üretim oran›ndaki art›ﬂ genel ortalaman›n üzerinde bulunmaktad›r.

• Yat›r›m mal› üreten sektörlerde, ithalat/üretim oran› 1997 y›l›nda yüzde 73.8 iken, bu oran 2001 y›l›nda yüzde 83.7’ye, 2007 y›l›nda ise yüzde 113.1’e yükselmiﬂtir.

Elektrikli makina-cihazlar, haberleﬂme cihazlar›-radyo-TV ve t›bbi-hassas optik aletler-saatler sektöründe ithalat/üretim oran› hem yüksek hem de art›ﬂ e¤ilimi göstermektedir. Makina-teçhizat imalat› ve motorlu kara taﬂ›tlar› sektöründe itha-lat/üretim oran›ndaki art›ﬂ, bu sektörlerde yurtiçi üretimdeki h›zl› büyüme nede-niyle daha s›n›rl› olmuﬂ ve özellikle motorlu kara taﬂ›tlar› sektöründe son iki y›l-da gerileme e¤ilimi yaﬂanm›ﬂt›r. Son y›llary›l-da, yat›r›mlary›l-daki canlanman›n etkisiy-le nihai kullan›ma giden ithalattaki art›ﬂ ta, yat›r›m mallar› grubunda ithalat/üre-tim oran›n›n yükselmesine katk›da bulunmuﬂtur.

• ‹malat sanayi genelinde 1997 y›l›nda yüzde 24.8 olan ithalat/arz oran›, 2001 y›l›n-da yüzde 25.4’e, 2007 y›l›ny›l›n-da ise yüzde 39.5’e yükselmiﬂtir. Di¤er bir ifadeyle, imalat sanayiinde toplam arz›n gittikçe artan bir bölümü ithalat taraf›ndan oluﬂtu-rulmaktad›r. Özellikle, bu e¤ilimin 2003-2005 döneminde belirgin olarak güçlen-di¤i görülmektedir. ‹malat sanayiinde üretim ve ihracat›n ithalata ba¤›ml›l›¤›nda-ki art›ﬂ ve üretim kompozisyonunun ithal girdi kullan›m›n›n yüksek oldu¤u sek-törler lehine de¤iﬂmesi bu yükseliﬂte etkili olan faksek-törler olarak görülmektedir.

• En yüksek ithalat/arz oran› yat›r›m mallar› üreten sektörlerde görülmektedir. 2007 y›l› itibariyle ithalat/arz oran› yat›r›m mallar› üreten sektörlerde yüzde 53.1, ara mal› üreten sektörlerde yüzde 43.3, tüketim mal› üreten sektörlerde ise yüzde 19.5’dir.

• Tekstil, deri-bavul-ayakkab› gibi ihracatç› sektörler ile ka¤›t ve ka¤›t ürünleri sek-töründe de toplam arz içinde ithalat›n pay›nda belirgin bir art›ﬂ gözlenmektedir.

Makina-teçhizat imalat› ve motorlu kara taﬂ›tlar› imalat› sektörlerinin yurtiçi üre-timlerinde olumlu geliﬂme gözlenmiﬂ ve toplam arz içinde ithalat›n pay› sabit kal-m›ﬂ veya çok s›n›rl› bir art›ﬂ göstermiﬂtir. Bu olumlu geliﬂmeye karﬂ›n, özellikle elektrikli makina ve cihazlar sektöründe ithalat›n toplam arz içindeki pay›n›n önemli ölçüde artt›¤› gözlenmektedir.

‹malat sanayi genelinde, ihracat/arz ve ithalat/arz oranlar› reel kur endeksi ile karﬂ›laﬂt›r›ld›¤›nda, özellikle ithalat/arz oran›n›n reel kur endeksi ile güçlü bir iliﬂki içinde oldu¤u görülmektedir. Genelde, Türk liras›n›n güçlendi¤i dönemlerde reel kur endeksindeki yükseliﬂle birlikte, ithalat/arz oran›n›n da artt›¤› gözlenmektedir.

Bu iliﬂki, 2001 krizi sonras›nda ithalat/arz oran›ndaki yükseliﬂte, üretim kompozis-yonundaki de¤iﬂim yan›s›ra Türk liras›n›n de¤erlenmesinin de etkili faktörlerden bi-risi oldu¤unu göstermesi aç›s›ndan önemli görülmektedir.

‹thalat ve ihracattaki bu geliﬂmeler sonucunda 1996 y›l›nda 20,4 milyar dolar aç›k veren d›ﬂ ticaret dengesi, krizin yaﬂand›¤› 2001 y›l›nda 10,1 milyar dolara kadar ge-rilemiﬂ, ancak ekonominin tekrar büyüme sürecine girmesi ve enerji fiyatlar›ndaki art›ﬂla birlikte h›zl› bir yükselme trendine girerek 2007 y›l›nda 62,8 milyar dolara yükselmiﬂtir. D›ﬂ ticaret aç›¤›n›n ihracat ve d›ﬂ ticaret hacmine oranlar› incelendi¤in-de, d›ﬂ ticaret dengesinin kriz sonras› dönemde giderek bozuldu¤u görülmektedir.

D›ﬂ ticaret aç›¤›n›n d›ﬂ ticaret hacmi içerisindeki pay›, 2001 y›l›nda yüzde 13,8 iken, bu oran düzenli bir art›ﬂla 2006 y›l›nda yüzde 24’e kadar yükselmiﬂ, ancak 2007 y›-l›nda yüzde 22,7’ye gerilemiﬂtir. D›ﬂ ticaret aç›¤›ndaki geliﬂmeler üç gruba (enerji fa-turas›, tekstil&giyim sektörlerindeki geliﬂmeler ve di¤er sektörler) ayr›larak analiz edildi¤inde, bozulman›n kaynaklar› aﬂa¤›daki gibi özetlenebilir;

• Do¤al gaz, ham petrol ve petrol ürünleri d›ﬂ ticaretinden do¤an aç›k, 1996-2002 döneminde y›ll›k ortalama 6 milyar dolar civar›nda iken, bu tutar 2003-2007 dö-neminde y›ll›k ortalama 17,7 milyar dolara yükselmiﬂtir. Enerji fiyatlar›ndaki aﬂ›r›

art›ﬂ, d›ﬂ ticaret aç›¤›n›n büyümesinde önemli bir etken olmaktad›r. 2003-2007 dö-neminde enerjiden kaynaklanan d›ﬂ ticaret aç›¤›n›n toplam d›ﬂ ticaret aç›¤› içeri-sindeki pay› yüzde 41 civar›ndad›r. Tekstil&giyim sektörü taraf›ndan verilen d›ﬂ ticaret fazlas› d›ﬂar›da b›rak›ld›¤›nda bu oran yüzde 31’lere gerilemektedir. Bu ne-denle, d›ﬂ ticaret aç›¤›n›n oluﬂmas›nda enerji fiyatlar›ndaki geliﬂmelerin katk›s›

önemli olmakla birlikte, d›ﬂ ticaret aç›¤›ndaki bozulmay› tek baﬂ›na aç›klamaktan uzak oldu¤unun alt›n›n çizilmesi gerekmektedir.

• Tekstil&giyim sektörleri incelenen dönem boyunca d›ﬂ ticaret fazlas› vermeyi sür-dürmüﬂtür. Sözkonusu sektörlerin yaratt›¤› d›ﬂ ticaret fazlas› 1996-2002 dönemin-de y›ll›k ortalama 8 milyar dolar seviyesindönemin-de iken, 2003-2007 dönemindönemin-de 13,7 mil-yar dolar seviyesine yükselmiﬂtir. Tekstil&giyim sektörünün gösterdi¤i bu geliﬂ-meye ra¤men, d›ﬂ ticaret dengesine yapt›¤› olumlu katk›n›n nispi önemi giderek azalmaktad›r.

• Enerji ve tekstil&giyim sektörleri hariç di¤er sektörler taraf›ndan yarat›lan d›ﬂ

Belgede TÜRK YE N N ÜRET M ve DIfi T CARET YAPISINDA DÖNÜfiÜM (sayfa 132-169)