Dünyan›n bir çok ülkesinde yat›r›m, üretim, yabanc› sermaye ve teknoloji girifli-ni h›zland›rmak, ekonomigirifli-nin girdi ihtiyac›n› ucuz ve düzenli bir flekilde temin ede-bilmek ve bu flekilde istihdam ve rekabet imkanlar›n› art›rmak amac›yla serbest böl-geler kurulmakta ve bu bölböl-gelere çeflitli ayr›cal›klar sa¤lanmaktad›r. Türkiye de bu modelden yararlanabilmek için bu bölgelere yönelik mali ve mali olmayan teflvik-ler sa¤lamakta ve serbest bölge say›s›n› art›rmaktad›r.
Uluslararas›laflma nedeniyle niteli¤i de¤iflen yeni üretim ve d›fl ticaret yap›s›na uyum sa¤layarak rekabet flans›n› art›rma güdüsünün, firmalar›n serbest bölgelere olan ilgisini art›raca¤› ve bu bölgelerdeki aktiviteler üzerine yans›malar› olaca¤› dü-flünülerek, serbest bölgelerdeki aktivite geliflmeleri incelenmifltir.
Serbest bölgelerde gerçeklefltirilen ticaret hacminin 2004 y›l› itibariyle 22,1 milyar dolara ulaflt›¤›, toplam d›fl ticaret hacmi içerisindeki pay›n›n 1996 y›l›na göre yakla-fl›k 8,8 puan artarak 2004 y›l› itibariyle yüzde 14’lere ulaflt›¤› görülmektedir. Ancak, 2004 y›l›ndan itibaren ticaret hacminin, bölgeye yönelik teflviklerin k›s›tlanmas›n›n16 da etkisiyle geriledi¤i göze çarpmaktad›r.
Di¤er taraftan, serbest bölgeye yönelik mal ak›m› 2007 y›l›nda 1996 y›l›na göre yaklafl›k 6 kat artarak 11,3 milyar dolara, buna karfl›l›k ayn› dönemde bölgeden ç›-kan mal ak›m› yaklafl›k 7 kat artarak 13,2 milyar dolara yükselmifltir. Dolay›s›yla, bölgede yarat›lan de¤er 2007 y›l› itibariyle 1,9 milyar dolar olmufltur.
16 6 fiubat 2004 tarih ve 5084 say›l› Kanun ile serbest bölgelere tan›nan ayr›cal›klar k›s›tlanm›flt›r. Buna göre sözkonusu tarihten sonra ruhsat alan ve imalat sektörü d›fl›nda faaliyet gösteren firmalar›n elde ettikleri kazançlar aç›s›ndan gelir ve kurumlar vergisine tabi olmalar› sa¤lanm›flt›r. ‹malat ifli ile u¤raflanlar›n ise bu tür gelirleri kurumlar vergisinden istisna edilmeye devam edilmektedir. Ayr›ca, bölgelerdeki firmalarda istihdam edilmek üze-re ifle al›nan personele ödenen ücüze-retlerin gelir vergisinden istisna edilmesi uygulamas›n›n 2008 y›l› sonu itibariyle kald›r›lmas› karar› al›nm›flt›r. Ser-best bölgelerin ticaret hacimlerinde 2004 ve sonras›nda meydana gelen göreceli daralmada bu k›s›tlamalar›n etkisi oldu¤u düflünülmektedir.
Tablo.29- Serbest bölgeler ticaret hacmi ve d›fl ticaret istatistikleri ile iliflkisi
Kaynak: DTM, TÜ‹K ve kendi hesaplamalar›m›z.
Serbest bölgelerde artan ifllem hacminin, Türkiye’nin d›fl ticaret hacmi üzerine yans›malar› olmaktad›r. Ancak, bu yans›ma kabul edilen d›fl ticaret rejimi gere¤i bi-re bir olmamaktad›r. Türkiye’nin d›fl ticabi-ret istatistikleri “özel ticabi-ret sistemine”17 gö-re oluflturuldu¤undan, üçüncü ülkelerden serbest bölgelegö-re gelen ve üçüncü ülke-lere giden mallara d›fl ticaret istatistiklerinde yer verilmemekte, serbest bölgelerden yurtiçine giden ve yurtiçinden serbest bölgelere gelen mallar ise d›fl ticaret
hacmi-17 Türkiye’nin d›fl ticaret istatistikleri “özel ticaret sistemi” ne göre oluflturulmaktad›r. Özel ticaret sistemi “gümrük s›n›r›” esas›na dayanmaktad›r. Güm-rük s›n›r›, gümGüm-rük kanununun uyguland›¤› gümGüm-rük bölgesinin s›n›rlar›n› ifade etmektedir. Serbest bölgeler bir ülkenin siyasi s›n›rlar› içinde, ancak gümrük s›n›rlar› d›fl›nda olan özel bölgelerdir. Genel ticaret sistemini uygulayan ülkelerde, gümrük bölgesi yerine “ekonomik bölge” tan›m› esas al›n-d›¤›ndan, ülkeden serbest bölgelere giden-gelen mallar ihracat/ithalat say›lmamakta, ancak serbest bölgeden üçüncü ülkelere giden-gelen mallar ihra-cat/ithalat say›lmaktad›r. Türkiye’de genel ticaret sistemine göre de istatistik üretilebilmesi için çal›flmalar sürdürülmektedir.
1996 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007
1. Yurtiçinden bölgeye 584 855 983 1,086 1,528 2,119 2,882 3,160 3,071 3,045 2. Bölgeden yurtiçine 1,244 3,194 4,748 3,060 3,729 5,406 7,465 7,888 7,939 7,917 3. Yurtd›fl›ndan bölgeye 1,230 2,774 4,396 2,713 3,589 5,638 7,520 7,704 7,951 8,300 4. Bölgeden yurtd›fl›na 576 1,064 1,174 1,472 2,257 3,445 4,243 4,610 4,863 5,311 5. Toplam 3,634 7,887 11,301 8,331 11,103 16,608 22,110 23,363 23,824 24,573 6. Bölgeye giren (1+3) 1,814 3,629 5,379 3,799 5,116 7,756 10,403 10,864 11,022 11,345 7. Bölgeden ç›kan (2+4) 1,820 4,258 5,922 4,532 5,986 8,852 11,708 12,498 12,802 13,228 8. Yarat›lan de¤er (7-6) 6 629 543 732 870 1,095 1,305 1,634 1,780 1,883
9. S. Bölgeler ihracat› 447 780 895 934 1,438 1,928 2,564 2,973 2,967 2,940
10. S. Bölgeler ithalat› 297 508 496 303 575 589 811 760 944 1,221
11.Toplam 744 1,288 1,391 1,237 2,013 2,517 3,375 3,733 3,911 4,161
12. ‹hracat 23,224 26,587 27,775 31,334 36,059 47,253 63,167 73,476 85,535 107,154 13. ‹thalat 43,627 40,671 54,503 41,399 51,554 69,340 97,540 116,774 139,576 169,987 14. Toplam 66,851 67,258 82,278 72,733 87,613 116,593 160,707 190,251 225,111 277,141
(2) / (5) 33,8 40,5 42,0 36,7 33,6 32,6 33,8 33,8 33,3 32,2
Serbest bölgeler ticaret hacmi (Milyon Dolar)
TÜ‹K d›fl ticaret verilerine dahil edilen serbest bölge ticaret hacmi (Milyon Dolar)
Türkiye d›fl ticaret hacmi (Milyon Dolar)
Oranlar (Yüzde)
ne dahil edilmektedir. Di¤er bir deyiflle, serbest bölgelerde gerçeklefltirilen ticaret hacminin çok düflük bir k›sm› d›fl ticaret istatistiklerimize yans›yabilmektedir.
TÜ‹K verilerine göre, serbest bölgeler ile yap›lan d›fl ticarette 2002 sonras› dönemde belirgin bir art›fl sözkonusudur. Serbest bölgelere yap›lan ihracat, 1996-2001 döne-minde y›ll›k ortalama 750 milyon dolar civar›nda iken, 2002-2007 dönedöne-minde 2,5 mil-yar dolara yükselmifltir. Ayn› dönemde serbest bölgelerden yap›lan ithalat ihracata göre daha s›n›rl› kalm›fl ve 2007 y›l›nda 1,2 milyar dolarl›k bir ithalat yap›lm›flt›r. Böl-geden yap›lan d›fl ticaretle ilgili olarak, ithalat / ihracat oran›, 1996 y›l›na göre 33 pu-anl›k bir azalma ile 2001-2007 döneminde y›ll›k ortalama yüzde 33’e gerilemifltir.
Serbest bölgelerde gerçeklefltirilen ifllem hacimlerinin kompozisyonu
incelendi-¤inde, ana ticaret eksenlerinin yurtd›fl›ndan bölgeye ve bölgeden yurtiçine do¤ru ol-du¤u gözlenmektedir. Bu nedenle, 2007 y›l› itibariyle bölgeden yurtiçine yap›lan ti-caretin toplam ifllem hacmi içerisindeki pay› yüzde 32 civar›nda iken, yurtd›fl›na ya-p›lan ticaretin pay› yüzde 22’ler seviyesinde kalm›flt›r.
Serbest bölgelerden yurtiçine ve yurtiçinden serbest bölgelere yap›lan ticaretin hacimleri konusunda TÜ‹K ile DTM verileri aras›nda da farkl›l›klar ortaya ç›kmakta-d›r. Nitekim, son 5 y›lda DTM’nin yurtiçinden bölgeye yönelik ifllem hacminin
TÜ-‹K verilerine ihracat olarak yans›yan k›s›m yüzde 94’ler seviyesinde iken, DTM’nin bölgeden yurtiçine yönelik ifllem hacminin TÜ‹K verilerine ithalat olarak yans›yan k›sm› sadece yüzde 12’ler seviyesinde kalmaktad›r. ‹thalat yans›mas›ndaki farkl›l›¤›n genel olarak menflei ülke farkl›laflmas›ndan kaynakland›¤› düflünülmektedir. ‹thal mal herhangi bir ülkeden önce bölgeye gelmekte, orada ifllenmeden gümrük s›n›r›-na girmektedir. Bu durumda sözkonusu ithalat tutar› TÜ‹K istatistiklerinde serbest bölgeden ithalat fleklinde de¤il, menflei ülkeden yap›lan ithalat olarak gösterilmek-tedir. ‹hracatta iki veri aras›ndaki farkl›l›¤›n ise y›l sonu itibariyle henüz kapat›lama-yan bekapat›lama-yannamelerden kaynakland›¤› düflünülmektedir.
Karfl›lafl›lan bu farkl›l›klar›n giderilmesi, özellikle ithalat›n bir bölümünün herhan-gi bir iflleme tabi olmad›¤› halde bölgeye u¤rad›ktan sonra aynen yurtiçine sokulma saikleri önemlidir. Bu saikler, firmalar›n üretim ve d›fl ticaret modeli hakk›nda önemli ipuçlar› tafl›yor olabilir. Bu nedenle, genel ticaret sistemine göre de verile-rin derlenip d›fl ticaret istatistikleverile-rine dahil edilmesi yönündeki mevcut çal›flmalar ta-mamland›¤›nda, Türkiye’nin d›fl ticaret ve üretim yap›s›n›n görüntüsünün daha sa¤-l›kl› görülebilece¤ine inan›lmaktad›r.
4
B Ö L Ü M
DIfi T‹CARET DENGES‹N‹
ETK‹LEYEN KONJOKTÜREL
FAKTÖRLER
DIfi T‹CARET DENGES‹N‹ ETK‹LEYEN KONJOKTÜREL FAKTÖRLER
Önceki bölümlerde Türkiye’nin üretim ve d›fl ticaret yap›s›nda yaflanan dönüflüm tart›fl›lm›flt›r. Bu bölümde ise d›fl ticaret dengesine etki eden konjonktürel geliflme-lerin etkileri analiz edilecektir. Konjonktürel etkiler, d›fl ticaret hadleri, çapraz kur geliflmeleri, ithal mala olan talebin tüketici kredilerince tetiklenmesi, Irak’taki özel durum nedeniyle geçici nitelikte bir ticaret hacminin ortaya ç›kmas› ve d›fl ticaret is-tatistiklerinde kapsam de¤ifliklikleri fleklinde grupland›r›lm›flt›r.