Endüstri-içi ticaretin geliflmesini etkileyen faktörler

Bölümün bafl›nda da belirtildi¤i gibi, ölçek ekonomileri ve sektörlerde üretim farkl›laflmas›n›n yayg›nlaflmas› yan›s›ra, sektörlerde yabanc› sermayeli kurulufllar›n hakimiyetinin artmas› da endüstri-içi ticareti art›r›c› bir unsurdur. Ayr›ca, ithal girdi-lerin göreli olarak ucuzlamas›na katk›da bulunan döviz kurunun de¤erlenmesi de firmalar› ithal girdi kullan›m›na yönlendirerek, sektörde endüstri-içi ticareti etkile-yen bir unsur olmaktad›r.

3.1.3.1. Sektörel yabanc› sermaye paylar›

‹stanbul Sanayi Odas› taraf›ndan yay›nlanan 500 Büyük Sanayi Firmas›na iliflkin verilerden yararlanarak hesaplanan¹² sektörler itibariyle yabanc› sermaye paylar›

afla¤›daki tabloda verilmektedir. Tablodaki paylar, yabanc› sermayenin özel sektör firmalar› üretimi içindeki a¤›rl›¤›n› göstermektedir. Sanayi sektörü genelinde, yaban-c› sermayeli firmalar›n üretim içindeki pay› 1995 y›l›nda yüzde 19.5 iken, bu pay 2004 y›l›nda yüzde 26.3’e yükselmifltir. Endüstri-içi ticaretin güçlü oldu¤u alt sektör-lerde yabanc› sermaye pay›n›n daha yüksek oldu¤u görülmektedir. Özellikle, oto-motiv sanayiinde endüstri-içi ticaret ile yabanc› sermaye hakimiyeti aras›nda çok be-lirgin bir iliflki oldu¤u gözlenmektedir. Benzer e¤ilim, g›da-içki-tütün, kimya-petrol ürünleri-lastik-plastik alt sektöründe de geçerlidir.

Tablo.18- Sektörel yabanc› sermaye paylar›*

Kaynak: Türkan, E. (Ocak 2005).

(*) Yabanc› sermaye paylar› üretim verisi ile a¤›rl›kland›r›lm›flt›r.Hakim orta¤›n kamu oldu¤u firmalar ile bir-likler hariç tutulmufltur.

Sektörler (Yüzde) 1990 1995 2000 2001 2002 2003 2004

Madencilik ve Taflocakl›¤› 17,7 35,6 4,8 16,5 13,3 22,6 —

G›da, ‹çki ve Tütün Sanayi 9,9 29,8 21,9 23,4 26,9 26,3 23,1

Dokuma, Giyim Eflyas›, Deri ve Ayakkab› S. 2,2 1,6 7,0 8,8 8,4 5,4 4,3

Orman Ürünleri ve Mobilya Sanayi 0,0 0,4 3,0 13,2 10,4 8,0 7,1

Ka¤›t, Ka¤›t Ürünleri ve Bas›m Sanayi 4,3 2,2 12,4 19,1 18,2 16,8 15,9 Kimya, Petrol Ürünleri, Lastik ve Plastik S. 23,8 35,8 31,2 31,8 31,0 35,2 36,4

Tafl ve Topra¤a Dayal› Sanayi 9,1 5,0 6,9 10,0 11,7 11,9 11,4

Metal Ana Sanayi 6,5 2,9 4,5 4,2 4,9 4,7 4.7

Metal Eflya, Makina ve Teç., Mesleki Alet. S. 14,5 23,9 31,5 38,0 33,5 28,8 26,3

Otomotiv Sanayi 31,7 38,6 42,9 45,9 50,9 51,9 54,5

Elektrik Sektörü 0,0 0,0 0,0 0,4 0,0 3,6 18,7

Sanayi Sektörü Ortalamas› 13,7 19,5 21,7 22,7 23,7 25,2 26,3

3.1.3.2. Reel efektif döviz kuru ve birim iflgücü maliyetlerindeki geliflmeler Son y›llarda ithalattaki art›fl ve endüstri-içi ticaret oranlar›n›n yükselmesini etkile-yen bir unsurun da reel kurdaki de¤erlenme oldu¤u düflünülmektedir. Reel kurda yükselme gözlenmesine karfl›n ihracat performans›nda çok belirgin bir zay›flama ol-mam›flt›r. Bu geliflme, firmalar›n iç ve d›fl piyasalarda rekabet güçlerini korumak için iflgücü verimlili¤ini art›rmalar› yan›s›ra, göreli avantaj› nedeniyle yerli girdi ve ak-sam-parça yerine ithal girdi ve akak-sam-parça kullan›m›n› art›rmalar›ndan kaynaklan-maktad›r. Rekabet gücünü korumak amac›yla ithal girdi kullan›m›na yönelinmesi, sektörde endüstri-içi ticaretin yayg›nlaflmas›n› da beraberinde getirmektedir. Bu du-rum, özellikle otomotiv ve dayan›kl› tüketim mallar› sanayiinde belirgin olarak göz-lenmektedir.

1997-2007 döneminde, reel efektif döviz kurundaki de¤erlenme T.C.Merkez Ban-kas› taraf›ndan hesaplanan 1995=100 TÜFE bazl› reel efektif döviz kuru endeksi in-celendi¤inde aç›kça gözlenmektedir. 1996 y›l›nda 102.7 olan y›ll›k ortalama reel kur endeks de¤eri, 2007 y›l›nda ortalama 175.9’a yükselerek yüzde 71.3 oran›nda art›fl göstermifltir. Ancak, uluslararas› alanda ve Türk ekonomisindeki geliflmeler dikkate al›nd›¤›nda, Türk liras›n›n bu dönemde bu ölçüde de¤erlendi¤ini ileri sürmek ger-çekçi görünmemektedir. Bu nedenle, dönemler itibariyle y›ll›k ortalama reel efektif döviz kuru endeksi ile bu endeksin 1995-2007 dönemi ortalama de¤erinin (uzun dö-nem döviz kuru seviyesi) karfl›laflt›r›lmas›n›n daha gerçekçi olaca¤› düflünülmekte-dir. Karfl›laflt›rman›n yap›ld›¤› afla¤›daki grafik incelendi¤inde, y›lll›k ortalama reel kur endeksinin 2000 y›l› ikinci yar›s›nda dönem ortalama endeks de¤erinin üzerin-de seyretti¤i ve Türk liras›n›n üzerin-de¤erlendi¤i anlafl›lmaktad›r. Bu e¤ilim tekrar 2003 y›-l› ikinci yar›s›nda bafllam›fl ve gittikçe güçlenmifltir. 2006 y›y›-l› May›s-Haziran döne-minde yaflanan finansal dalgalanma sürecinde YTL de¤er kaybetmiflse de, 2007 y›-l›nda tekrar önemli ölçüde de¤er kazanm›flt›r. 2007 y›l› ortalama endeks de¤eri, 1995-2007 dönemi ortalama endeks de¤eri ile karfl›laflt›r›ld›¤›nda, Türk liras›n›n yüz-de 34,2 oran›nda yüz-de¤erlendi¤i görülmektedir.

‹malat sanayiinde 1997-2007 döneminde iflgücü verimlili¤inde önemli art›fllar ger-çekleflmifltir. Bu dönemde iflgücü verimlili¤indeki art›fllar dikkate al›narak dönem ortalama endeks de¤erinin (uzun dönem döviz kuru seviyesinin) yükseltilmesinin daha gerçekçi olaca¤› düflünülmektedir. ‹flgücü verimlili¤inde y›ll›k ortalama art›fl 1997-2001 döneminde yüzde 3.1, 2002-2007 döneminde ise yüzde 6.7 olarak ger-çekleflmifltir. Alt dönemler itibariyle, iflgücü verimlili¤indeki bu art›fllarla düzeltilmifl ortalama reel kur endeksi ile karfl›laflt›rma yap›ld›¤›nda, Türk liras›ndaki

de¤erlen-menin 2004 y›l›nda bafllad›¤› ve gittikçe güçlendi¤i görülmektedir. Bu karfl›laflt›rma kullan›ld›¤›nda, 2007 y›l› sonu itibariyle Türk liras›ndaki de¤erlenmenin yüzde 25,8 oran›nda oldu¤u gözlenmektedir. Uluslararas› alanda Türkiye’nin rakibi olan ülke-lerde de iflgücü verimlili¤inde art›fllar oldu¤u gözönüne al›n›rsa, döviz kurundaki gerçek de¤erlenmenin bu oran›n bir miktar üzerinde oldu¤u tahmin edilmektedir.

Ayr›ca, 2002-2005 döneminde iflgücü verimlili¤inde yüzde 7.8 olan ortalama y›ll›k art›fl›n, 2006-2007 döneminde ortalama yüzde 4.4’e geriledi¤i de dikkate al›nmal›d›r.

‹malat sanayi üretim ve d›fl ticaretinde a¤›rl›kl› paya sahip olan özel kesim imalat sanayiinde birim iflgücü maliyetleri, ihracat kar marj› ve nispi ithalat fiyatlar›n›n in-celenmesi, reel efektif döviz kuruna ilave olarak önemli bilgiler içermektedir¹³. Bi-rim iflgücü maliyeti afla¤›daki formül arac›l›¤›yla hesaplanmaktad›r;

Yukar›daki formülde özel imalat sanayi üç ayl›k verileri kullan›larak, saat bafl›na birim iflgücü maliyetleri hesaplanmaktad›r. Fiyat endeksi olarak iki farkl› fiyat en-deksi kullan›lacakt›r. ‹lk fiyat enen-deksi (1 $+0.77 Euro)’dan oluflan döviz kuru sepe-ti, ikincisi ise sektör fiyat› olan TEFE/ÜFE-‹malat Sanayi Genel Fiyat Endeksidir. Dö-viz kuru sepeti bazl› birim iflgücü maliyeti kamuoyunda yayg›n flekilde kullan›l›rken, sektör fiyat› bazl› birim iflgücü maliyeti (real product wage) endeksi s›k kullan›lma-maktad›r. ‹ki endeksin e¤ilimi aras›ndaki fark döviz kurundaki geliflmelerin birim ifl-gücü maliyeti üzerine etkisini göstermektedir.

Birim ‹flgücü Maliyeti = [Çal›fl›lan Saat Bafl›na Nominal Ücret / (Üretim / Üretimde Çal›fl›lan Saat)] / (Fiyat Endeksi)

1997-2007 döneminde, özel imalat sanayiinde döviz kuru sepeti bazl› birim iflgü-cü maliyeti endeksindeki geliflmeler incelendi¤inde, 2001 y›l›nda krizin etkisiyle bi-rim iflgücü maliyeti endeksinin önemli ölçüde gerileyerek 75.6 seviyesine düfltü¤ü, ancak 2003 y›l›ndan itibaren tekrar art›fl trendine girerek 2007 y›l›nda endeksin 112.6 seviyesine yükseldi¤i görülmektedir. Bu dönemde, sektör fiyat› bazl›

(TEFE/ÜFE-‹malat Sanayi) birim iflgücü maliyetinin 2002 y›l›nda girdi¤i düflüfl e¤ilimini 2007 y›-l›na kadar korudu¤u, 2007 y›l›nda s›n›rl› bir art›fl gösterdi¤i görülmektedir. Özel ima-lat sanayiinde reel ücretlerin gerilemesi ve iflgücü verimlili¤indeki art›fllar›n sürmesi, sektör fiyat› bazl› birim iflgücü maliyetlerindeki (real product wage) düflüflün sürek-lili¤ini sa¤lam›flt›r. 2003 y›l› ve sonras›nda döviz kuru sepeti ve sektör fiyat› bazl› bi-rim iflgücü maliyeti aras›ndaki farkl›l›k, Türk liras›n›n döviz kuru sepetine karfl›

de-¤erlenmesinden kaynaklanmaktad›r. Grafikten de görülece¤i gibi, döviz kuru sepe-ti bazl› birim iflgücü maliyesepe-tinin 2007 y›l›nda geldi¤i seviye, halen 1998-2000 döne-mi ortalamas› civar›nda bulunmaktad›r. 2000 y›l› ve sonras›ndaki reel ücret gerileme-si ve iflgücü verimlili¤indeki art›fl, döviz kurundaki de¤erlenmenin olumsuz etkigerileme-sini s›n›rland›rarak, ihracat performans›n›n sürmesine katk›da bulunmufltur.

Birim iflgücü maliyeti yan›s›ra, ihracat kar marj› endeksi ve nispi ithalat fiyatlar›

endeksi de imalat sanayiinde d›fl ticaret e¤ilimlerinin aç›klanmas›nda yard›mc› olan göstergeler olarak de¤erlendirilmektedir. Bu çal›flmada ihracat kar marj› afla¤›daki flekilde tan›mlanm›flt›r;

Toplamlar› 1’e eflit olan yukar›daki oranlar 1998 y›l› Girdi-Ç›kt› Tablosundan he-saplanm›fl ve maliyet bileflenlerinin ücret d›fl› katma de¤er ödemeleri hariç üretim de¤erine oran›n› göstermektedir. Di¤er bir ifadeyle, formülün paydas›, imalat sana-yiinde ücret d›fl› katma de¤er ödemeleri hariç üretim maliyetini yans›tmaktad›r. Ay-r›ca, nominal ücret art›fllar› iflgücü verimlili¤indeki de¤iflime göre de düzeltilmifltir.

1997-2007 döneminde ihracat kar marj› endeksinin de¤eri afla¤›daki tablodan in-celendi¤inde, 1997=100 olan endeks de¤eri 2000 y›l›nda 87.2’ye kadar gerilemifl, 2001 y›l›nda kurdaki s›çraman›n TL.cinsi ihracat fiyat endeksini art›rmas›n›n etkisiy-le tekrar 99.8 seviyesine yükselmifltir. 2002 y›l›ndan itibaren azalmaya bafllayan ih-racat kar marj› endeksi 2007 y›l›nda 71.8’e gerilemifltir. ‹hih-racat kar marj› endeksi, üretim maliyeti unsurlar›n›n 1998 y›l›ndaki a¤›rl›klar› sabit tutularak hesaplanm›flt›r.

Bu dönemde, yerli girdi-ithal girdi fiyatlar› aras›ndaki nispi iliflki incelendi¤inde, kurdaki de¤erlenme nedeniyle ithal girdilerin nispi olarak ucuzlad›¤› görülmektedir.

Bu durum, imalat sanayiinde firmalar›n ihracatta kar marjlar›n› korumak amac›yla, gittikçe artan oranda nispi olarak ucuz olan ithal girdi kullan›m›na yöneldikleri an-lafl›lmaktad›r. Nitekim, imalat sanayi genelinde son y›llarda ihracat/arz oran›ndaki art›fl›n duraksamas›, ara mallar› ithalat›n›n artmas› ve endüstri-içi ticaret oran›n›n yükselmesi bu e¤ilimin iflaretleridir.

Nispi ithalat fiyatlar› endeksi incelendi¤inde, ithalat›n yerli üretime karfl› daha avantajl› hale geldi¤i aç›k olarak görülmektedir. ‹malat sanayiinde Nispi ‹thalat Fi-yat Endeksi, TL.cinsi ithalat fiFi-yat endeksinin TEFE/ÜFE-‹malat sanayi fiFi-yat endeksi-ne oran› olarak tan›mlanm›flt›r. 1997 y›l›nda 100 olan endeks de¤eri, 2000 y›l›nda 91’e gerilemifl, 2001 y›l›nda kriz nedeniyle 107.5’e kadar yükselmifltir. Nispi ithalat fiyat endeksi 2002 y›l›ndan itibaren azalmaya bafllam›fl ve 2007 y›l›nda 62.2’ye geri-lemifltir. Bu da, ithal girdilerin yerli girdilere göre önemli ölçüde ucuzlad›¤›na iflaret etmekte ve sektörlerde ihracat için niçin gittikçe artan oranda ithalat yap›ld›¤›n›n ne-denini göstermektedir.

‹hracat Kar Marj› = [TL Cinsi ‹hracat Fiyat› / (Çal›fl›lan Saat Bafl›na Nominal Ücret /

‹flgücü Verimlili¤i)* w_i+ TL Cinsi ‹thalat Fiyat›* w_m+ TEFE/ÜFE-‹malat Fiyatlar›* w_y] w_i = Ücret / Üretim Oran›

w_m= ‹thal Girdi / Üretim Oran›

w_y = Yerli Girdi / Üretim Oran›

Tablo.19- Özel imalat sanayiinde birim iflgücü maliyeti endeksi ve bileflenlerindeki geliflim (1997=100)

Kaynak: TÜ‹K ve kendi hesaplamalar›m›z.

(1) Döviz Kuru Sepeti Bazl›.

(2) Sektör Fiyat› Bazl› (TEFE/ÜFE-‹malat Genel).

(3) 1994=100 bazl› imalat sanayi genel endeksidir. 2005 sonras›nda ÜFE-‹malat Endeksi kullan›lm›flt›r.

(4) TL cinsinden imalat sanayi ihracat ve ithalat fiyat endeksidir.