Teknoloji Kabul Modeli Fishbein ve Ajzen (1975) tarafından literatüre kazandırılmış olan “Sebepli Davranış Kuramı”nı kendisine temel almaktadır. Sebepli Davranış Kuramı, oy
15
kullanımı (Ajzen, Timko ve White, 1982), fast food restoranlarındaki tercihlerin belirlenmesindeki davranışların ölçülmesi (Brinberg ve Durand, 1983) gibi birçok araştırmada kullanılmıştır. Bu kuram, bireyin bir davranışı göstermesinde davranışsal niyetin etkili olduğunu ve o davranışa yönelik tutumun ve toplum içeresindeki bu davranışa verilen tepkinin davranışsal niyete etki ettiğini savunur.
Sebepli Davranış Kuramı gönüllü davranışları anlamak için genel bir çerçeve çizse de bilgi teknolojilerine adaptasyon gibi özel inançlara tam olarak hizmet edememektedir. Bu nedenle Davis (1986) örgütlerde teknolojinin benimsenmesi ile ilgili kritik inançları tanımlamak için daha kapsamlı bir yaklaşımı ele alarak bilgi teknolojisi, insan faktörü ve psikometrik alanyazını taramış ve iki inanç ortaya koymuştur. Bu inançlar “Algılanan Kullanım Kolaylığı” ve “Algılanan Fayda”dır. Bu iki inanç ayrıca tasarım öğeleri, bilgi teknolojisi sistemleri gibi dışsal değişkenler tarafından da etki altında kalmaktadır. Bununla birlikte sistemin faydalı olduğunun düşünülmesi hem kullanıma yönelik tutuma hem de kullanıma yönelik niyete; algılanan kullanım kolaylığı da sistemi kullanmaya olan tutuma ve algılanan faydaya etki etmektedir (Davis 1986).
Şekil 1. Teknoloji Kabul Modeli – 1
Teknoloji Kabul Modeli kişinin teknolojiye karşı inançlarının, tutumlarının ve niyetlerinin etkisini modellemek için etkili bir yol sunmaktadır. Modelde bahsedilen dışsal değişkenler herhangi bir şey olabilmektedir. Buna örnek olarak, daha önceden kullanılacak teknoloji
16
ile ilgili olarak bir kurs almak, kullanılacak herhangi bir yazılımın menü sayısının daha fazla olması verilebilir.
Algılanan Fayda bireyin kullanılacak teknolojinin iş performansını ne derecede arttıracağı ile ilgilidir (Davis, 1989). Eğer birey kullanılacak olan yeni bir teknolojinin iş performansını olumlu yönde etkileyeceğini düşünürse bu yeni teknolojiye karşı algıladığı faydada da artış olacaktır. Bununla birlikte iş performansının yükseleceğini düşünen bireyin yeni teknolojiyi kullanmaya yönelik tutumu ve niyetinde artış meydana gelecektir (Davis, 1989).
Algılanan Kullanım Kolaylığı ise bireyin yeni teknolojiyi kullanması esnasında ne kadar az çaba sarf edeceği ile ilgilidir (Davis, 1989). Modelde Davis (1989) bu durumu Kullanıma Yönelik Tutum ve Algılanan Fayda ile ilişkilendirmişlerdir. Eğer sistemin kullanımı kolay ise bireyin bu sistemi kullanabileceğine olan öz yeterlilik inancı da yüksek olacaktır (Bandura, 1982). Yeni teknolojileri kullanmaya yönelik öz yeterliliği yüksek olan bireyler, teknolojiyi kullanmaya yönelik niyetleri ve algıladıkları fayda düzeyleri yüksek olan bireylerdir (Davis, 1989).
Teknoloji Kabul Modeli dışsal değişkenleri içine katmasına rağmen Sebepli Davranış Kuramı’nda belirtilen “Öznel Norm”a yeterince önem vermemiştir. Bu nedenle Teknoloji Kabul Modeli revize edilerek Teknoloji Kabul Modeli 2 oluşturulmuştur (Venkatesh ve Davis, 2000). Teknoloji Kabul Modeli 2, Teknoloji Kabul Modeli 1’e göre daha fazla dışsal değişken içermektedir. Öznel Norm ve İmaj’ın yanısıra Gönüllülük ve Deneyim, Algılanan Fayda ve Kullanıma Yönelik Niyet’e etki eden sosyal güçler olarak; Meslekle İlişki, Çıktı Kalitesi, Sonuçların Sunulabilirliği ve Algılanan Kullanım Kolaylığı, Algılanan Fayda ve Kullanama Yönelik Niyet’e etki eden bilişsel süreçler olarak modele yerleştirilmiştir (Venkatesh ve Davis, 2000).
17
Şekil 2. Teknoloji Kabul Modeli – 2
Teknoloji Kabul Modeli 2’de yer alan sosyal süreç ile ilgili faktörleri Venkatesh ve Davis (2000) şu şekilde açıklamaktadır:
Öznel Norm: Öznel Norm, davranışı gösteren bireyin bu davranışı gösterim aşamasında
birey için önemli olan insanların davranışa yönelik ne düşündüğü ile ilgilenmektedir. Eğer davranış gösterildiğinde birey için önemli olan insanlar davranışından memnun olurlarsa bireyin bu davranışa olan tutumu olumlu etkilenecek ve bu davranışı devam ettirme niyetinde olacaktır. Bu nedenle Öznel Norm, Algılanan Fayda ve Kullanıma Yönelik Niyet ile pozitif yönlü bir ilişki içerisindedir.
Gönüllülük: Gönüllülük, herhangi bir davranışı göstermek için bireyin kendisini o
davranışı göstermeye zorunlu hissetmemesi anlamını taşımaktadır. Gönüllük, Teknoloji Kabul Modeli 2’de Öznel Norm ile Algılanan Fayda arasında dışsal değişkenlik rolünü üstlenmektedir. Hartwick ve Barki (1994)’nin yapmış olduğu bir araştırmada zorunlu olarak kullanılan sistemler ile gönüllü olarak kullanılan sistemler karşılaştırılmış ve gönüllü olarak kullanılan sistemlerde Öznel Norm ile Algılanan Fayda arasında pozitif yönlü anlamlı bir ilişki bulunmuştur. Çalışmanın sonucunda verilen önerilerde bireyin yeni bir teknoloji kullanması sırasında kendisi için önemli olan insanlar tarafından zorlanmayıp desteklenmesinin önemi vurgulanmış ve yeni bir teknoloji kullanımında gönüllük esasının zorunlu olduğu belirtilmiştir.
18
Deneyim: Teknoloji Kabul Modeli 2’de Öznel Norm ile Algılanan Fayda arasında dışsal
değişen olarak yer alan bir diğer değişken ise Deneyim’dir. Venkatesh ve Davis (2000), Öznel Norm ile Algılanan Fayda ve Kullanıma Yönelik Niyet arasındaki ilişkinin zaman geçtikçe azalacağını belirtmişlerdir. Bunda da deneyimin önemine değinmektedirler. Venkatesh ve Davis (2000)’e göre deneyim arttıkça bireyin kullandığı teknoloji hakkında birey için önemli olan kişilerin görüşlerinin önemi azalmaya başlayacaktır. Çünkü birey kullandığı teknolojiyi içselleştirmiş ve kullandığı teknolojinin faydasını idrak etmiş olacaktır.
İmaj: İmaj, bireyin kullandığı teknolojinin bulunduğu kurum içerisinde bireye katacağı
statü ile ilgilidir (Venkatesh ve Davis, 2000). Birey kullandığı teknolojinin, kendisini kurum içerisinde iyi bir yere getireceğini, bir statü kazandıracağını düşünürse kullandığı teknolojiyi yararlı olarak görmektedir. Bu nedenle İmaj, Algılanan Fayda’ya direkt olarak etki etmektedir.
Teknoloji Kabul Modeli 2’de yer alan bilişsel süreçler ile ilgili faktörler ise şu şekilde belirtilmiştir:
Meslekle İlişki: Meslekle İlişki faktörü kişinin kullandığı teknolojinin mesleğine ne kadar
uygulanabildiğini açıklamaktadır. Eğer kişi kullandığı teknolojiyi kendi mesleği ile ilişkilendirip, işine uygulayabileceğine inanırsa kullandığı teknolojinin faydalı olduğunu düşünecektir. Bu nedenle Meslekle İlişki, Algılanan Fayda’ya direkt olarak etki etmektedir (Venkatesh ve Davis, 2000).
Çıktı Kalitesi: Çıktı Kalitesi, bireyin kullandığı teknolojinin iş ile ilgili görevleri
tamamlamada ne kadar etkili olduğu ile ilgilenmektedir. Çıktı Kalitesi’ni, Meslekle İlişki’den ayıran en önemli özellik kullanılan teknolojinin iş görevlerini tamamlamadaki yeteneğidir. Birey, mesleği ile ilgili sunulan herhangi iki teknolojiden görevleri iyi olarak yerine getireni tercih edecektir. Bu nedenle de Çıktı Kalitesi, direkt olarak Algılanan Fayda’yı etkilemektedir (Venkatesh ve Davis, 2000).
Sonuçların Sunulabilirliği: Sonuçların Sunulabilirliği bireyin kullandığı teknolojinin
etkisini gözlemlemesi ile ilgilidir. Eğer birey kullandığı teknolojinin etkisinin sonuçlarını yorumlayıp, başkaları ile paylaşabiliyorsa bu teknolojiye karşı yarar algısında artış
19
meydana gelecektir. Bu nedenle Sonuçların Sunulabilirliği ile Algılanan Fayda arasında pozitif yönde bir ilişki mevcuttur(Venkatesh ve Davis, 2000).
Algılanan Kullanım Kolaylığı: Teknoloji Kabul Modeli 2, Teknoloji Kabul Modeli 1’de
belirtilen Algılanan Kullanım Kolaylığı’nın yapısını korumuştur. Bireyin kullandığı teknolojinin kullanımı ne kadar kolay ise bu teknolojiye karşı oluşturduğu yarar algısı ve bu teknolojiye yönelik kullanım niyeti beraber artış gösterecektir(Venkatesh ve Davis, 2000).
Özet olarak Teknoloji Kabul Modeli 1 (Davis, 1986) ve Teknoloji Kabul Modeli 2 (Venkatesh ve Davis, 2000) sosyal ve bilişsel değişkenler ile teknolojinin kabul edilmesi ile ilgili yapısal bir model sunmaktadırlar. Sebepli Davranış Kuramından yola çıkarak geliştirilmiş olan Teknoloji Kabul Modeli’nin üzerine eklenen sosyal ve bilişsel değişkenler ile Teknoloji Kabul Modeli 2 ortaya çıkmış ve birçok araştırmaya ışık tutmuştur. Bu araştırmada Teknoloji Kabul Modeli 2 kullanılarak Facebook’un Eğitim Amaçlı Kullanımının Kabulü ile ilgili bir model geliştirilmeye çalışılmıştır.