Tavan, tavan yüzeyinde kullanılan donatılar ve tavan bitirme

Anadolu Türk evlerinin dışında öne çıkan yalın tutuma karşın, ev içlerinin süslenmiş olması içe dönük yaşamı benimsemiş kültürlerde görülen bir özellik olarak karşımıza çıkmaktadır. Türk evi odasının tavanları genellikle en çok süslenen kısımlar olmakta, mekânın neredeyse en süslenmiş kısımlarının başında gelmektedir.

Türk evine ait mimari elemanlardan biri olan tavanlar-tavanda kullanılan donatılar ve süslemeler, ev içerisinde kullanıldığı mekândan başlayan bir çeşitlilik içerisinde değişmektedir. Odanın düzeni döşemeden başlayarak duvar ve tavana kadar tam bir uyumluluk içerisinde birbirini tamamlarlar. Süsleme döşemeden başlayarak duvarla birleşerek, bütünleyici bir yapıda tavanda sonlanmaktadır.

Tavanlar genellikle ahşap kirişleme tekniği ile yapılmış olup üzeri ahşap kaplanarak istenen süs verilmiştir. Kenarına geçilen bordür şeklindeki ahşap elemanın içine oymalı göbekler ve desenler ince çubuklar yardımı ile yapılmıştır (Kahraman, 1997).

Tavanların oluşumu ve süslemesi, evlere ve ev içindeki odalara göre farklılıklar göstermektedir. Odanın üstü örtüsü oluşturulurken, odanın üstleneceği işleve göre biçimlenir ve kendi içinde odanın diğer mekânsal öğeleriyle birlikte düşünülerek uygulanmıştır. Tavan döşemesinin birlikte düşünülen taban döşemesinin mekân içinde farklı kotlar oluşturacak şekilde çözümlenmesine göre tavan şekillenmiştir. Örneğin odanın seki altı ve seki üstü yapılan yerlerinde, tavanı da alt biçimlenişe uygun olacak şekilde düzenlenmiştir (Küçükerman, 1973).

A. Tavan süslemeleri:

Genellikle kare ya da kareye yakın boyutlarda oluşturulmuş olan Türk evi odasının tavanı da oda planına uygun olacak şekilde düzenlenir. Ancak arsaya uymak adına yapılmış olan kare plânlı olmayan odalarda düzenleme yine en uygun biçimde kare veya dikdörtgene dönüştürülerek yapılmaktadır (Kahraman, 1997, Özkul, 2001).

Çizelge 2.13’de gösterilen, tavanda yapılan en yalın tip olan, farklı boyutlardaki ahşapların bir araya getirilmesiyle oluşan düz kaplamalı tavanlarda, derzler ile kirişlere dik çakılan kaplama tahtaları kullanılarak tavan göbeğinin algılanması sağlanmaktadır. Döşeme kirişlerine dik yönde çakılan kaplama tahtalarıyla oluşturulan ve üzeri sıvanarak korunan süslemesiz düz ahşap tavanların yanında, duvar ile üst örtü arasında geçişi yumuşatan eğrisel formlu, iki ya da üç kotlu kesitlere sahip “tekne-göçertme” tavanlar bulunmaktadır (Tomsu, 1950; Kahraman, 1997; Sönmezer, 1999).

Tekne-göçertme tavan türleri kendi içinde çeşitlilik göstermektedir. Kesiti yarım daire olan çıtalarla yapılmış tavanın çeşitli geometrik şekillerle doldurulmuş olan çıtalı tavan uygulamaları en çok görülen çeşidini oluşturmaktadır. Tekne tavanın ortasında “şemse” adı verilen değişik bir göbek yer almaktadır. Etrafında ise madalyonlar, rozetler, gönye başları, dört köşede köşebentler, kenar pervazları, klasik, barok tarzda ahşap oyma olarak yıldız motifleri, S-C kıvrımları, kıvrık dallar ve baklava dilimi motifler yer almaktadır (Karpuz, 1984; Karpuz, 1993; Kahraman, 1997).

Tavanlardaki süsleme işlerinde, tahtaların demir çivilerle kirişlere çakıldığı tek katmanlı kaplamalardan başka, birinci kaplama katı üzerine değişik düzenlerde çeşitli ahşap motifler çakılarak oluşturulmuş iki katlı kaplama tiplerde bulunmaktadır. Bu tiplerde gözüken çivi başlarını kapatmak için pirinç pul ya da kabara kullanılmıştır. Çift başlı kaplamalarda küçük ahşap oyma parçaların yerleşimi daha önceden yerleştirilmiş birinci katmanın üzerine yerleştirilerek derzler kapatılmıştır (Sönmez, 1984).

Tavan süslemelerinin; tavan merkezinden başlayan çokgen veya dairesel bir göbekle doldurularak etrafının bordür ve pervazlarla kaplanarak oluşan şekli ile tavan yüzeyinin bir kafes gibi aynı motifle kaplandığı şekil olmak üzere iki şekilde yüzeye yayıldığı görülmektedir.

Çizelge 2.13. Emirhocazade Ahmet Bey evi selamlık odasının tavanı, tavana ait diğer donatıları ve tavana

B. Tavan göbekleri:

Tavan göbekleri; tavanda kullanılan motifler, geometrik şekiller, bordürler gibi elemanları merkeze yönlendiren ve merkezde toparlayan, böylece süslemeyi zenginleştirmeyi amaçlayan çeşitli formlara sahip olabilen mimari elemanlardır. Tavan göbeklerinde dairesel, eliptik ya da çokgen formlar çok tercih edilen tipler olurken, konkav veya konveks biçimlerde de olabilmektedir. Konkav biçimli tavan göbeklerinin kubbe biçimli olan örneklerde, kubbe ince ahşap şeritlerin üzerine deri veya bez kaplanıp daha sonra boyanmasıyla oluşturulmuştur (Kahraman, 1997; Sönmezer, 1999).

Kubbenin bir başka çeşidi, ahşap bordür ile göbek arasında kalan eğrisel yüzeyler, bağdadi teknik üzerine alçı sıva uygulamasıyla oluşturulmuş, barok tarzdaki göbeklerdir. Tavan merkezine yapılan dairenin kare bir çerçeve içerisinde köşe üçgenlere ayrılarak yerleştirilmiş barok ve ampir tarzlı göbeklerde yapılmıştır (Eldem, 1987).

Tavan, tavan yüzeyinde kullanılan donatıların genel karakteristiği,

Anadolu’daki geleneksel Türk evi ve odalarında tavanlar en önemli öğelerden birisi olarak karşımıza çıkmaktadır.

Odaya girişte bulunan seki altı bölümü tavan döşemesi düşürülerek yalın bir şekilde çözümlenmiş ve bu şekilde biçimlendirilmiştir. Döşeme, duvar ve tavan, Türk odasını biçimlendiren bir bütünün parçaları olduğu görülmektedir. Odanın kuruluşunda seçilen düzgün geometriler tavanın düzenini etkileyerek etkin tavan düzenlemeleri sağlamıştır. İç mekân düzenlemelerinde seçilen biçim kare ya da kareye yakın dik açılı biçimler ile bu düzenin sağlanması, biçimi bozan çevre etkilerinin ortadan kaldırılış şekli olduğu da buradan çıkmaktadır.

En eski örnekler incelendiğinde tavan gerçekten bir süsleme ve özen gösterme yüzeyi olarak karşımıza çıkmaktadır. Evi yaptıranın sosyo-ekonomik durumu ve toplumsal yapısı da tavan süslemelerini ve tavanın kuruluşunu etkilerken, biçim maliyeti arttıran bir unsur olarak kimi evlerde özelleşip değiştiği görülmektedir.

Tavan ve tavan döşemesi biçim açısından incelendiğinde (Eldem, 1987; Küçükerman, 1988; Kahraman, 1997):

 Yüksek tavanlı odalarda pencere yüzeyi faydalı alan hizasında kesilmiş olması,

 Duvarların yüksek tavana kadar olan kısımda, tavan donatısına geçiş elemanı olarak kullanılan yerde, manzara, ağaç, çiçek, fıskiye, meyve, köşk gibi çeşitli freskler görülmesi,

 Ahşap işçiliğinin yoğun bir şekilde süsleme olarak tavanda kullanılması,  Tavan göbeklerinin aydınlatma elemanı etrafında oval, yuvarlak gibi

geometrik şekilde yapılması,

 Ahşap işçiliğinin yapılmadığı evlerde boya ile süslemenin yapılmış olması gibi özellikler görülmektedir.

Geleneksel Türk Evinin odasında, tavan ve tavan döşemesinin yapıya dayalı özellikleri ne olursa olsun, yapılış açısından belirli ilkeler çerçevesinde incelendiğinde (Küçükerman, 1988; Kahraman, 1997):

 Tavan yüzeyinde, kirişlemenin alt yüzünde kaplama yapılmamış olması ve açık bırakılması,

 Tavan kirişlemelerinin alt yüzeyi küçük ve düz ahşaplardan elde edilmesi,  Ahşap kirişlemenin üzerine yapılan düz ahşap uygulama maliyetinin

diğerlerine göre düşük olması ve uygulanabilme kolaylığı açısından başoda, sofa harici diğer odalarda tercih edilmesi,

 Koruyucu son kat olarak cila ya da boya tercih edilmesi,

 Kirişleme altına tercih edilen çıta şeklindeki ahşap malzemeler kullanılması, kolay uygulanabilirliği, farklı döşenerek farklı görsellik kazandırması yönünden yaygın olarak görülmesi,

 Kirişleme altına kullanılan ahşap malzemelerin birbirine geçmeli küçük ahşapların bir araya gelmesinden oluşan ya da nakışlı, oymalı, kakmalı gibi el işçiliği yoğun bir şekilde olduğu uygulamaların pahalı olmasından dolayı çok yaygın olmasa da kullanılmış olması,

 Kirişlemenin alt yüzünün tek bir yüzey oluşturmasını sağlayacak kesiksiz bir şekilde tek parça düzlem oluşturacak şekilde alçı ya da dokumanın kullanıldığı örnekler çok yaygın görülmemesi,

gibi özellikler, Şekil (2.5)’de görülmektedir.

Yöresel özelliklerinden dolayı donatımsal farklılıkları bulunan örneklerin, çalışma kapsamında detaylı olarak açıklanma gereği duyulmamıştır. Bunun yerine, odanın donatılmasında ön planda olduğu öngörülen ocak gibi donatıların duvar ile ilişkisi yöntem kurgusunda bir düzen içerisinde verilmiştir.

Şekil 2.5. Türk evinde tavan karakteristiği (Küçükerman, 1988)