Demir

ĠĢlenilebilirliği ve kullanım kolaylığı açısından demir madeni, hemen her yerde karĢımıza çıkan dayanıklı bir metaadır. Osmanlı imparatorluğu çağın gerektirdiği

ölçüde demir madenlerini kullanarak devletin ihtiyaçlarını karĢılamaya çalıĢmıĢtır. Özellikle savaĢ sanayine olan muazzam katkısıyla demir madenleri her anlamda önemini her geçen gün bir kat daha artıra gelmiĢtir. Kılıç yapımı, top dökümü ve zırh imâli gibi alanlarla geniĢ bir yelpazede savaĢ sanayine getiri sunmaktadır.

Demirin kullanıldığı bir diğer alan da gemi inĢası ve teçhiziydi. Demir yaygın olarak çivi kesiminde kullanılmakla birlikte gemilerin demirlemesi için gereksinim duyulan lengerlerin yapımında da kullanılmaktaydı152

.

Demir madeni açısından bir hayli zengin kaynaklara sahip olan Anadolu‟da, XVI. yüzyılda birçok madenin iĢletildiği görülmektedir. Büyük oranda askeri amaçla kullanılan demir madenlerinde, top ve gülle dökümü, nal ve mıh yapımı gibi pek çok farklı alanlarda üretim yapılmaktaydı153

.

SavaĢ sanayinde önemli yeri olan demir, özellikle top yuvalağı dökümünde sık kullanılmaktaydı. Ġzvornik kadısına gönderilen 985/ 1578 tarihli hükümde demir madenlerinden elde edilen demirin top yuvalağı dökümünde kullanıldığı görülmektedir.

“… mektûb gönderüp bundan akdem götürülen hüküm şerifim bozacı kuşçu Ali nâm karyede olan demir madeninden top yuvalağı dökülmesi husûsuna mübaşiret olunub birkaç top taşı dökülüp maden numune gönderildi deyü bildirmişsiz mâlum şerifim oldu zikr olunan maden İstanbul‟a buyurdum ki varıncak Tehir itmeyüb bu bâbda onat mukayyed olub maden-i mezkure mübâşeret idüp lâzim ve mühim olan tedârük götürüb lâzim husûsları yazub bildiresin mikdar olunub bâbında ikdam ve ihtimam eyleyesiz” 154

. Hükmünden devletin top yuvalağı dökümüne belli standartları

gözettiği görülmektedir. Devletin ihtiyacı doğrultusunda topların türü ve ölçüleri belirlenip bu standartlar bizzat merkezden gönderilmekteydi. Topların boyutu ve ölçülerindeki farklılık kullanım yerlerine göre değiĢiklik göstermekteydi. Devletin bu konuya gösterdiği ehemmiyet, dökülen top yuvalaklarından istenilen numuneler ile açık Ģekilde görülmektedir. Ayrıca demir madenlerinde dökülen top yuvalağı numunelerinin uygun görülerek gereken miktarda dökümüne iliĢkin izinle devletin rolü dikkat çekicidir. Madenlerden çıkarılan cevherin madenden uzak bir noktaya taĢınması hem zor olması hem de mâliyeti artıracağı için demirin madenlerin yakınında iĢlenmesi ve istenilen dökümlerin orada yapılması gerekmekteydi. Devletin merkezden belirlediği standartlara göre döküm iĢlemi kalhanelerde yapılmaktaydı.

152 _{Ü. Koç, XVI. yüzyıl Anadolu’sunda Sanayi, s.83.} 153 _{Aynı eser, s.21.}

Gemi yapımında kereste kullanımına dair bilgilere yer vermiĢtik. Gemi yapımında keresteden yanı sıra demire de ihtiyaç duyulmaktaydı. Nitekim Gelibolu kadısına gönderilen 979/ 1572 tarihli hükümde “… mektup gönderib tahtı kazada

Kemer nâm mahalde binası fermân olunan gemiler mühimmi içün ağaç kesdirilmek üzere olduğumuz arz eylemişsin ile olsa zikr olunan gemilere lâzim olan demur alatı dahı muaccelen işletdirilib miri hak tahmil olunub gönderilmek içün Samako nazırı kanun çavuşa hükm gönderilmiştir sen dahı gemilere lâzim keresteyi muaccelen gönderub izhar olunmasına ve ekserisi erişince Lâzim olan demür aletin bulunduğu yerden Alub işletdirilmek emr edüb buyurdum vardukda bir an ve bir saat tahir ve tevkif itmeyüb emrim mûcebince binası feman olunan gemilere lâzim ve mühim olan keresteyi gönderüp samakavdan ekserisi erişince ihsar itdirmek bâbında ziyâdesi ve ikdâm ve hüsnü ihtimamın zuhûra getüresin anun gibi ekserisi erişince lazum gelirse bulunduğu yerden demür alıb mühim olan alatı işlettirmekte dahı ihmâl itmeyüb müsalehede bezli maktut eyleyesin tevcihle tedârük olunduğun mufassal ve meşruh yazub bildiresin ve altı bin kıt‟a tente bezi alınıb üç bin beş yüz paresi galatada mahzene gönderilüb ma‟dası irsal olunmak üzeredir diyü bildirmişsin imdi baki kalan dahı muaccelen irsal eylemek ardinç olursun”155

. ĠnĢa edilmesi gereken

gemiler için demire olan ihtiyaç dile getirilmektedir. Gemi inĢasında kullanılan demir ayrıca gemilerde kullanılan araç ve gereçlerin temininde de önemli bir role sahipti. Bu hükümle demirin kullanım alanlarından birinin de gemi inĢaatı ve gemilerde kullanılan araç ve gereçlerden olduğu görülmektedir.

Osmanlı ülkesinin en zengin demir madenleri Samoka‟da bulunmaktaydı. Samako demir madenlerinde devrine göre üstün bir teknoloji kullanılmaktaydı; demir yüksek ısılı fırınlarda eritililmekte ve dökümü hatasız olarak gerçekleĢtirilmekteydi Dönemin en geliĢmiĢ maden ocaklarının bulunduğu Samako‟da yapılan bu dökümler devletin istediği standartlara uygun Ģekilde olduğundan dolayı diğer tüm dökümhanelerden de aynı sistemle döküm yapılması taleb edilmekteydi. Nitekim Van beğlerbeğisine ve defterdarına gönderilen 985 / 1578 tarihli hükümde “…vilayet-i

Van‟da hassa top yuvalakları madeni a‟mir i olan Diyarbekir züamasından rıdvan gelüb zikr olunan maden için Rum ilinden vâkı‟ olan hümâyûnum üzere bir ocak Samako yapılmak üzere ve mühim olub diğer ma‟den-i mezbûre-i karyede sadaretimin sureti nâmı karyede samako ocağı yaılmak mümkindür deyu i‟lâm

ittiğünüz südde-i sa‟âdetim topçularından iki nefer üstad ta‟yîn olundu ma‟en irsal olunmuşdur buyurdum ki vardukta göresin arz olunduğu üzere karye‟i mezbûrede samako ocağı bina olmak mümkin ise bir samako ocağı bina ittirüb lâzim

olan hidmette emirin ol idüp muhabedarına eşeran idüp emr-i hümâyûnum ile

olandan hazer eyleyesiz”156 yer alan ifadelerde döküm yapılması istenilen yerde

Samako ocağının yapılmasının mümkün olduğu, bunun için ihtiyaç duyulan maddi kaynağın miriden karĢılanacağı ve gerekli iĢçi temininin yapılacağı belirtilmektedir.

Devletin madenlerle ilgili organizasyonuna ait farklı hükümlere daha sonra yer verilecektir. Madenlerin iĢletilmesinde ve denetim altında tutulmasında çavuĢlar görev almaktaydılar. Vulçitrin ve Yenipazar kâdîlarına gönderilen 979/ 1572 hükümde“…

Dergâh-ı Mu‟allâm çavuşlarından samakoda demür hidmetinde olan koyun çavuş Zide kadrehu süde-i sadetime mektûb gönderüp anda haddadlık eyleyen isterlerin ekseri mevsim şitadı deyu hesaplaşub taht-ı kazanızda yerlu yerlerine vardukları husûsu arz eylemiş idi atide miriyeye müteallik mühimmat çokdur muaccelen itmame irişmesi lüzüm olmağın zikrolunan haddadlar muaccelen samakoda giru irsal olunmasına emr idüp buyurdumki vardukda ta‟hir ve teraki itmeyüb taht-ı kazanızda olan ustalar hudutları emr-i şerifim mevsihe‟l-alet ve esbâblarıyla mu‟amela samakoda irsal eylesin varub hidmetine olurlar bu husûsu zeyle mühimdir evkat-ı vechile akid olub babı ihtimamda dakika fevt itmeye”157

. Ġfadeleriyle demir

madenlerinden sorumlu olarak tayin edilen memurlar arasında çavuĢlardan istifade edildiği görülmektedir. Madenin iĢletilmesiyle alakalı idari görevi üstlenen çavuĢlar; hammadde temini, iĢçi talebi ve üretim ile ilgili yapılması gerekenleri gerçekleĢtirmektedir.

Osmanlı devleti savaĢ dönemlerinde her zamânkinden daha fazla hammadde ve iĢçiye ihtiyaç duymaktaydı. TopçubaĢına gönderilen 979/ 1572 tarihli hüküm “…Kilis

yanya Ferhad südde-i sadetime mektûb gönderüp Kilis sancağına tabi Gelüç Kamangrad nâmı kaleleri maiyetinde bir demir madeni tar olub Semendre sancağına tabi yahi nâm madenden hasıl olan yuvalaklar bundan ahir hasıl olur deyü gözetenler haber virdüklerin bildürüb ve anda toplar yuvalak dökülmesü içün birkaç üstad gönderülmesi i‟lâm eylediği acelden beş nefer dökümcü gönderülmesi emr idüp buyurdum ve vardukda haze hükümlerden yuvalak dökmede mamur beş nefer üstad

156_{BA, MD, 30, h. 303, s. 124.} 157 _{BA, MD, 16. h. 80,s. 43.}

ta‟yîn ve irsal eyleyesiz varub madeni mezbûra hıdmetinde olan ikameti tar kimesne gönderüp ve nihayet gönderdikte alel-tafsil yazub gönderesun”158

. Devletin bu

konuya iliĢkin organizesine örnek teĢkil edecek mahiyettedir. ĠĢçilerin daha düzenli Ģekilde çalıĢmâları sağlanarak, hammadde kaynaklarının veriminin artırılmasına imkân verilmek istenmektedir.

ĠĢ gücüne olan katkılarından dolayı değirmenler, endüstriyel üretim için önemli bir yere sahiptiler. Üretimin devamını sağladıkları ve talebin çok olması münasebetiyle değirmenlerin iĢlevini verimli bir Ģekilde yerine getirmesi gerekmekteydi. Filibe kadısına gönderilen 981/ 1574 tarihli hükümde “… Samakoda miri kereste fermân

olunan koyun çavuşa mektûb gönderüp Samakoda tersane-i amire mühimi içün işlenmesi emr olunan demür asiyabı izhar olunub kira ile Filibe‟ye irsal olundukda Filibe‟de kira arabaları tutulub Edirne‟ye irsal olunması lâzim ittüğin bildirdiğin buyurdum ki anın gibi tersane-i amireme müteallik Samakoda demür asiyabı Filibe‟ye geldiğin isal tahir eylemeyüb kifayet kadar kira arabalarını tedârük idüp Edirne‟ye irsal eylemek bâbında sevk ve ihtimam eyleyesiz Filibe‟den Edirne‟ye geldiklerinde Edirne kâdîsı kara arabalarını tedârük edib tersaneden…”159

Değirmenler için gerekli levazımdan söz edilmektedir. Demirin değirmenin bizzat binasında kullanımı mümkin olduğu gibi değirmenin gerekli aksamlarında (çarkında ya da mil çubuğunda )kullanılmıĢ olması da muhtemeldir.

Demir madeni açısından zengin yerler Kiğı, Bilecik, Van, Ordu, Ünye, SatılmıĢ ve Divriği olarak zikredilebilir160

.