69
EKONOMİK DÖNÜŞÜM VE BÜYÜME
Üst Ölçekli Planlar 1- 10. KP: Madde 751, 769
2- Ulusal İstihdam Stratejisi (2014-2023), Tarım Sektörü Eylem Planı 3- 2011-2014 Sanayi Stratejisi Belgesi Madde: 91, 304, 305, 307
4- 2013-2015 OVP: A: Rekabet Gücünün Artırılması-8, Tarımsal Yapının Etkinleştirilmesi Madde 6 5- Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı 2013-2017 Stratejik Planı: Stratejik Hedef 13
6- 61. Hükümet Programı
Projeler
1- VANET A.Ş. ve Mücavir Alanında Hayvansal Üretime Dayalı Kümelenme Projesi 2- Muş İli ve Van/Gürpınar ilçesinde Organize Hayvancılık Bölgesi projesi
3- Ahlat / Bitlis İlçesinde Patates İşleme Tesisi Projesi 4- Hayvansal Yan Ürün Üretim Tesisleri
Performans Göstergeleri
1- Tarıma dayalı üretim yapan firma sayısı 2- Büyükbaş ve küçükbaş hayvan sayısı 3- Kırsal alandaki işletme sayısı
4- Tarımsal üretim miktarı
16 TRB2 Bölgesi Mevcut Durum Analizi, Tarım
mak cips üretimi, dondurulmuş patates, patates püresi to-zu vb.) başta Irak olmak üzere komşu ülkelere ihraç edile-bilmesi gerekmektedir. Türkiye’nin sofralık ve sanayilik pa-tates üretimi için yıllık 500.000 ton sertifikalı papa-tates to-humluğuna ihtiyaç varken hali hazırda sadece 60.000 ton üretim yapılmaktadır. Bitlis İli iklim yapısı, hastalıklardan arî toprak varlığı ve coğrafik konumu sayesinde bu açığı kısmen azaltacak potansiyeli taşımaktadır. Ürün artışı bu ürünlerin bozulmadan saklanabileceği ve sezon sonrası da pazarlanabilmesinin sağlanacağı soğuk hava depolarının yaygınlaşmasını gerekli kılmaktadır.
hayvancılık ile sanayi arasındaki entegrasyon sağlanama-dığından tarıma dayalı sanayi gelişmemiştir. Tarımda kat-ma değerin arttırılkat-ması ve üretim faktörlerinin daha etkin kullanılması için GTHB 2010-2013 Kırsal Kalkınma Planı -Tarımsal Sanayi Altyapısının Geliştirilmesi tedbirini göz ö-nünde bulundurarak özellikle Bölge’nin rekabet üstünlü-ğünün bulunduğu süt ve süt ürünleri ile kırmızı et üretim faaliyetlerine yönelik entegre işleme, paketleme ve depola-ma yatırımlarının teşvik edilmesi gerekmektedir.
Hedef 3 & Strateji 2
Tarıma Dayalı Sanayinin Geliştirilmesi
70
EKONOMİK DÖNÜŞÜM VE BÜYÜME
Adilcevaz
Bahçesaray Hizan
Bitlis Merkez Muş Merkez
Tatvan Ahlat
Malazgirt Bulanık
Varto
Güroymak Mutki
Hasköy Korkut
Erzurum Merkez
Madenciliğe dayalı üretim Tarımsal üretim
Gıda ürünleri imalatı Hayvansal üretim
Bingöl Merkez
Diyarbakır Merkez
Siirt Merkez Batman Merkez
Ağaç, ağaç ürünleri ve mantar ürünleri imalatı
Metalik olmayan minerallerin imalatı
71
EKONOMİK DÖNÜŞÜM VE BÜYÜME
Van Merkez Erciş Çaldıran
Muradiye Özalp
Saray Gürpınar
Başkale Edremit
Yüksekova Hakkari Merkez
Şemdinli Çukurca
Gevaş Adilcevaz
Çatak Bahçesaray
Ağrı Merkez
Şırnak Merkez
Siirt Merkez
72
EKONOMİK DÖNÜŞÜM VE BÜYÜME
TRB2 Bölgesi’nin imalat sanayindeki rekabetçiliğinin arttı-rılması için öncelikle sanayi bölgelerinin üretim yapabile-cek ve yatırımcı çekebileyapabile-cek şekilde geliştirilmesi gerek-mektedir. Enerji altyapısı kalitesi, üretimi kesintiye uğrat-mayacak şekilde arttırılmalıdır (özellikle Muş, Bitlis ve Hakkâri KSS’leri için). Ayrıca; maliyeti azaltıp rekabet gü-cünü artırmak için Bölge’nin öne çıktığı yenilenebilir enerji kaynaklarının üretimde daha fazla kullanılması özendiril-melidir.
Hem bölge içinden hem de bölge dışından yatırımcının çe-kilebilmesi için sanayi bölgelerinde (OSB, SS vb.) çalışma koşullarının iyileştirilmesi gerekmektedir. Ham maddeye ve pazara erişimin kolaylaşması için ulaşım altyapısı kali-tesi artırılmalıdır. Bunun yanında; ham maddeye ve pazara ulaşım maliyetinin düşürülebilmesi için başta OSB’ler ol-mak üzere sanayi bölgelerinin demiryolu bağlantılarının sağlanması hususu etüt edilmelidir. Özellikle Muş İli’nde ulaşım sorununun çözülmesiyle kapasitesinin çok altında firmayı barındıran OSB’ye olan yatırım talebi önemli oran-da artacaktır.
Van OSB’nin doluluk oranı %100’dür. Özellikle yeni teşvik paketinin de etkisiyle artan yeni yatırım talebi sebebiyle ek etap çalışmaları başlatılmıştır. Üretimin sekteye
uğrama-ması ve yatırımların başka yerlere kaymauğrama-ması için bu etap çalışmaları hızlandırılmalıdır.
Erciş’te OSB arazisi belirlenmekle beraber henüz altyapı çalışmalarına başlanmamıştır. Bitlis’te ise OSB’nin altyapı-sının %35’i tamamlanmıştır ve 2014 sonuna kadar bitmesi öngörülmektedir. OSB’nin tamamlanmasıyla beraber Bitlis ve Tatvan’ın geçiş güzergâhlarında olmalarından dolayı hem iç dinamikler hem de dış yatırımcılar sayesinde üretim ciddi şekilde artacaktır. Bölge sanayisinin verimliliğinin ve katma değerinin artırılmasında önemli yer tutan OSB ve KSS’lerdeki altyapı-üstyapı eksikliklerinin giderilmesi ve yer tahsisinde bürokrasinin azaltılmasıyla yatırımda ve ü-retimde önemli sıçramalar olacağı öngörülmektedir. Özel-likle ara eleman ihtiyacının karşılanabilmesi için sanayi bölgeleri idaresi, özel sektör ve ilgili kamu kurumları plat-form oluşturup ortak politikalar belirlemelidirler.
Bütün bu eksiklerin giderilmesiyle beraber TRB2 Bölgesi coğrafik konumunun da sağladığı avantajla rekabetçilikte ciddi şekilde öne çıkacaktır. Kümelenme potansiyelinin de artırılması için yatırımların sanayi bölgelerinde yapılması özendirilmelidir. Orta vadede Bölge’de ihtisas OSB’lerin ve Tek Durak Ofisleri (one-stop shop) mantığının yerleştiril-mesi gerekmektedir.
Hedef 3: İmalat Sanayinde Rekabetçiliğin Artırılması
Strateji 3: Ortak Kullanım Alanlarının Üretim İhtiyaçlarını ve Yatırım Taleplerini Karşılayacak Düzeye Getirilmesi
73
EKONOMİK DÖNÜŞÜM VE BÜYÜME
Üst Ölçekli Planlar 1- 10. KP Madde: 687, 698
2- BGUS: Madde 318, 346, 368, 399, 423
3- 2011-2014 Sanayi Stratejisi Belgesi Madde: 80p, 91, 95, 271b, 279d
4- 2013-2015 OVP: A. Rekabet Gücünün Artırılması-9. Sanayi ve Hizmetlerde Yüksek Katma Değerli Üretim Yapısına Geçiş Sağlanması, Madde 7
5- 2013-2017 Stratejik Plan: Alt Amaç 1, 2
Projeler
1- Malazgirt/TARMİSS’te Tarım Makineleri Üretimine Yönelik Ortak Kullanım Atölyesi Projesi 2- Bitlis’te Madencilik İhtisas OSB Projesi
3- Van’da Tekstil Yan Sanayisine Yönelik İhtisas Sanayi Sitesi Projesi
Performans Göstergeleri 1- OSB ve KSS sayısı
2- OSB ve KSS’lerin alanlarındaki artış 3- Sanayi bölgelerindeki istihdam artışı 4- İhtisas OSB ve İhtisas KSS sayısı
Harita 10: TRB2 Bölgesi OSB ve KSS Haritası
45 360
75 380 184
141
54
50
50 212 60
70 12
66
50
105 70 61
99
Van
Erciş MuradiyeÇaldıran
Yüksekova Hakkari
Hizan Bitlis
Muş Tatvan Gevaş
Ahlat Malazgirt
Tarım Makinaları İmalat Sanayi
Bulanık Varto
Güroymak
OSB (Organize Sanayi Bölgeleri) Parsel
KSS (Küçük sanayi siteleri) İŞGEM (İş Geliştirme Merkezleri ) Yapım aşamasındakiler
Proje aşamasındakiler
74
EKONOMİK DÖNÜŞÜM VE BÜYÜME
Bölge’de üretim ve yatırımın yeterli olmamasının nedenle-rin başında finansal kaynakların verimli kullanılmaması gelmektedir. Bu sorunu ortadan kaldırmak için öncelikli o-larak üretici ve girişimcilerin sahip olduğu tasarrufları yatı-rım amaçlı olarak kullanımı teşvik edilmelidir. Bölge’deki işletmelerde profesyonel yönetim anlayışının olmaması-nın yanı sıra finansman yönetimi de zayıftır. Bu zayıflığın giderilmesiyle işletmelerin yatırıma ayırdığı finansman da artacaktır. Bu sebeple Bölge işletmelerine finansman yö-netimi konusunda gerekli eğitimler verilmeli, yetkinlik ka-zandırılmalıdır. Böylece işletmeler kaynaklarını gayrimen-kul, altın, döviz gibi basit rant unsurları yerine iş geliştirme, kapasite artırma gibi faaliyetlere aktaracaktır.
İşletmelerdeki kurumsal kapasite yetersizliğinin bir sonu-cu olarak finansmana ulaşım imkânları konusunda da bilgi yetersizliği vardır. Bu yetersizlik sonucu girişimciler de iş kurmak istediklerinde finansal kaynak bulmak konusunda güçlük çekmektedirler. Finansal araçlara ulaşımın kolay-laşması için kalkınmada öncelikli sektörler belirlenip bu sektörlere yönelik finansal araçlar geliştirilmesi gerekmek-tedir. Finansmana erişimdeki bir diğer engel olan teminat konusunda da Kredi Garanti Fonu etkin olarak
kullanılma-lı, proje kredileri oluşturulmakullanılma-lı, öncelikli sektörlere özel destekler ve teşvikler artırılmalıdır. Bu teşvik ve destekler ülke geneli olmak yerine bölgelerin ve illerin hatta ilçelerin mukayeseli üstünlüklerine göre hazırlanmalıdır.
Teşvik, destek veya kredi almış, bu şekilde iş kurmuş veya kapasite artırmış işletme ve girişimcilerin öne çıkan sorun-larından bir diğeri de yeterli işletme sermayelerinin olma-masıdır. Bu durumdaki işletmelere, makul şartlar altında iş-letme sermayesi veya hammadde, malzeme gibi üretim için öncelikli kalemlerde destek ve/veya uzun vadeli, dü-şük faizli kredilerin verilmesi işletmeler açısından daha faydalı olacaktır.
Bölge’nin komşu ülkelerle sınırlarının olmasının sonucu o-larak ihracata yönelik teşvik, destek ve kredi modelleri ge-liştirilmesi gerekmektedir. Ayrıca komşu ülkelere yapılan ihracat sonucu ödeme güvenilirliği için gerekli protokolle-rin oluşturulması önem arz etmektedir. İhracatın geliştiril-mesi ve ihracatta tecrübe paylaşımının sağlanması için Bölge’de Türk Eximbank temsilciliğinin açılması gerek-mektedir.
Hedef 3: İmalat Sanayinde Rekabetçiliğin Artırılması
Strateji 4: Finansal Araçların ve Tasarrufların Yatırım Amaçlı Kullanımının Arttırılması
75
EKONOMİK DÖNÜŞÜM VE BÜYÜME
Üst Ölçekli Planlar
1- 10. KP: Madde 685, 694, 768, 930
2- 2011-2014 Sanayi Stratejisi Belgesi: Madde 67, 76, 79a, 80ğ, 82.
3- 2013-2015 OVP: A. Rekabet Gücünün Artırılması, İş Ortamının İyileştirilmesi Madde 4
Projeler
1- Finansal Danışmanlık Merkezleri Kurulması
2- Sektörel Önceliklere Yönelik, İlçe Odaklı Teşvik Ve Destekler Oluşturulması 3- Bölge’ye Özel Kredi Ve Teminat Modelleri Geliştirilmesi
Performans Göstergeleri
1- TRB2 Toplam Kredi ve Mevduat Hacmi 2- TRB2 Kredi Mevduat oranı
3- İhtisas kredi sayısı ve miktarı
4- Kredi Garanti Fonu kullanan firma sayısı
Harita 11: 2013 İtibariyle Kişi Başına Düşen Toplam Nakdi Kredi Haritası (Kaynak: BDDK)
22.180 - 11.090
11.090 - 5.545
5.545 - 2.772
2.772 - 1.386
Strateji 5: KOBİ, STK ve Kamu Kurumları Arasındaki İş Birliğinin Geliştirilmesi
76
EKONOMİK DÖNÜŞÜM VE BÜYÜME
TRB2 Bölgesi’nde imalat sanayindeki yerel birimlerin yak-laşık %93’ü mikro ve küçük ölçekli işletmelerden oluşmak-tadır. Büyük ölçekli işletmelerin oranı ise %1’in altındadır. Ü-retim ve istihdam kapasitelerinin artırılamaması Bölge KO-Bİ’lerinin öne çıkan sorunlarındandır. Bölge işletmelerinde ortalama olarak sadece 3,25 kişi istihdam edilirken bu o-ran Türkiye genelinde 8,66 kişidir. İstihdam ve üretim ka-pasitesinin düşüklüğüne verimlilikteki düşüklük de ekle-nince işletmelerin rekabet gücünün yanı sıra ekonomik krizler karşısındaki dayanıklılığı da azalmaktadır. Mikro ve küçük ölçekli işletmeler ölçek ekonomisinden yararlana-madıklarından maliyetleri düşürememektedirler. Bunun yanında KOBİ’ler Ar-Ge, yenilikçilik gibi getirisi orta ve u-zun vadede sağlanan faaliyetlere girme konusunda istek-siz davranmaktadırlar. KOBİ’lerin Ar-Ge ve yenilikçilik faali-yetlerine girmelerinde STK ve kamu kurumları ile ortak ha-reket etmelerini sağlayacak politikaların belirlenmesi ge-rekmektedir. OKP Yenilikçi Üretim, İstikrarlı Yüksek Büyü-me hedefinde de belirtildiği üzere kamu kurumları, özel sektör ve STK’ların özellikle kuluçka, iş geliştirme merkez-leri ve hızlandırıcıların nicelik ve nitelikmerkez-lerini artıracak poli-tikalar konusunda işbirliği yapmalarını sağlamak gerek-mektedir. Bu kapsamda Van İŞGEM’e yönelik KO-Bİ-STK-kamu kurumları işbirliğini özendirecek destek me-kanizmalarının geliştirilmesi önem arz etmektedir. Ayrıca Bitlis İŞGEM ve Van/Gürpınar İŞGEM’in yapımının hızlan-dırılması da bu merkezlerde yer alacak işletmeler açısın-dan önemlidir.
2013-2015 OVP-Rekabet Gücünün Arttırılması gelişme ek-seni kapsamında belirtilen sanayi ve hizmetlerde yüksek katma değerli üretim yapısına geçiş sağlanması hedefi ge-reğince Bölge’nin katma değeri yüksek olan sektörlerine
yönelik özel sektör, kamu ve STK işbirliğini özendirecek politikalara ihtiyaç vardır17.
Yeni pazarlara ulaşılmasıyla artan talep KOBİ’lerin üretim ve istihdam kapasitelerinin büyümesini tetikleyecektir.
Hâlihazırda yalnızca pazarını korumaya çalışan ve yeni pa-zarlara girmek konusunda isteksiz davranan KOBİ’lerin, kamu kurumları ve STK’lar tarafından yönlendirilmesi ve desteklenmesi gerekmektedir. İlgili STK ve kamu kurumla-rının özellikle yatay ve dikey üretim ilişkisinde olan KO-Bİ’lerin ortak tedarik ve pazarlama ağ/stratejileri belirle-meleri hususunda yönlendirici olmaları önem arz etmekte-dir. Böylelikle ölçek ekonomisi sayesinde KOBİ’lerin girdi ve lojistik maliyetleri azalıp rekabet edebilirlikleri yüksele-cektir.
Bölge halkı kültürel altyapısından dolayı ticarette risk al-maktan kaçınmaktadır. Bu yüzden öncelikle sonucu gör-meleri veya en azından kestirebilgör-meleri gerekmektedir.
Kamu kurumları ve STK’ların KOBİ temsilcilerinin başarılı işletme ve projeleri görebilecekleri tematik fuarlar organi-ze etmeleri veya fuar gezileri düorgani-zenlemeleri KOBİ’lerin viz-yonlarını ve girişimciliklerini geliştirecektir.
TRB2 Bölgesi’nde KOBİ yöneticilerinin tamamına yakını aynı zamanda işletmenin sahibi olup işletme yönetiminde yeterince profesyonel değildirler. Bu yüzden, başta ortak kullanım alanlarında olmak üzere mali/idari ve pazarlama konularında danışmanlık yapacak merkezlerin kurulması gerekmektedir. Ayrıca bu yöneticilere bu faaliyetlerle ilgili olarak STK ve kamu kurumları tarafından teknik destek verilmesi KOBİ’lerin profesyonelleşmesi için önem arz et-mektedir.
17 TRB2 Bölgesi Mevcut Durum Analizi, Sanayi
77
EKONOMİK DÖNÜŞÜM VE BÜYÜME
Üst Ölçekli Planlar
1- 10. KP: Madde 629, 681, 696, 913,
2- BGUS: Madde 132, 291, 486, 518, 519, 585
3- Ulusal İstihdam Stratejisi (2014-2023), Eğitim İstihdam İlişkisinin Güçlendirilmesi 4- 2011-2014 Sanayi Stratejisi Belgesi: Madde 80n, 204, 272, 279b, 293, 305, 316,
5- 2013-2015 OVP: A. Rekabet Gücünün Artırılması /1)İş ortamının iyileştirilmesi Madde 3, 6) Ar-Ge ve Yenilikçiliğin Geliştirilmesi Madde 1 ve Madde 3, D. Bölgesel Gelişme Ve Bölgesel Gelişmişlik Farklarının Azaltılması: Yerel Dinamiklere ve İçsel Potansiyele Dayalı Gelişmenin Sağlanması Madde 2
6- 2013-2017 Stratejik Plan: Stratejik Amaç 1
Projeler
1- İlgili Kurum Ve Kuruluşların Etkin Katılımı İle İllerde Yatırım Ve Danışmanlık Platformları Oluşturulması 2- KOBİ-STK-KAMU Kurumlarının Gerekli Verilerinin Bulunduğu Ortak Veritabanı Oluşturulması
3- Başarılı KOBİ’lerin Büyüme, Ölçek Ekonomisi Ve Pazarlama Konusunda Bilgilendirilip Fizibilite Çalışması Yaptırılması 4- KOBİ’ler İçin Bölge Kültürüne Uyumlu Düzenli Eğitim Merkezi Oluşturulması Ve Uzaktan Eğitim Sistemi Kurulması
Performans Göstergeleri
1- Büyük ölçekli işletme sayısı ve toplam işletme sayısına oranı 2- Kobilerin istihdam sayılarındaki artış
3- İşletmelerin kapasite kullanım oranları 4- STK’ların KOBİ üye sayıları
EKONOMİK DÖNÜŞÜM VE BÜYÜME
78
Madencilik sektöründe ekonomik kazancın arttırılmasın-daki en önemli paylardan biri madenlerin ocaktan çıkarıldı-ğı şekilde ham olarak (tüvenan) satılması yerine çıkarılan madenin cevher oranını (tenör miktarını) yükselterek (zen-ginleştirerek) pazarlamaktır. Bu sebeple; zenginleştirme işlemleri madencilikte önem taşıyan bir süreç olarak öne çıkmaktadır.
Zenginleştirme metotları endüstriyel hammaddelerin saf-laştırılmasında kullanıldığı gibi yoğun olarak metalik ma-denlerin tenörünü arttırmak için kullanılmaktadır. Zengin-leştirme tesislerinde işlem görmüş ve tenör oranı arttırıl-mış cevher ham olarak satılan madene göre minimum
%100’lük bir kar marjı ile satılmakta ve bu şekilde firmalar önemli bir kazanç sağlamaktadır. Zenginleştirme tesisleri-nin madencilik sektörüne ekonomik olarak katkısı büyük olsa da Bölge madencilik sektörü incelendiğinde TRB2 Bölgesi’nde zenginleştirme tesisi sayısı oldukça düşük-tür18. Önemli bir maden potansiyeli ve çeşitliliğine sahip Bölge’de sektörel olarak atılacak en önemli adımlardan ilki zenginleştirme tesislerinin sayılarını arttırmaktır. Böyle bir müdahale sadece işletmelerin kar marjlarını arttırmakla kalmayacak ayrıca madencilik sektörünün bu yönde teş-vik edilmesi ve desteklenmesiyle, işletmelerin rekabet e-debilirliğine önemli bir katkı sağlayacağı gibi kısa ve orta vadede TRB2 Bölgesi madencilik sektörü ihracatına da ö-nemli bir katkı sunacaktır. Bölge madencilik sektörünün son 5 yıllık ihracatı incelendiğinde rakamların ülke ortala-masının çok altında olduğu görülmektedir19. Bu durumun en önemli sebebi üretilen miktarın değer olarak karşılığını
bulamamasıdır. Bunun da en önemli sebebi, madenlerin ham olarak satılması olarak yorumlanmaktadır.
Asya pazarına açılan bir kapı olduğu düşünüldüğünde Böl-ge, madencilik sektörü ihracatı açısından konum olarak a-vantajlı durumdadır. Bölge’de çıkarılan madenler ile alakalı Sekizinci Kalkınma Planı Metal Madenler Alt Komisyonu Kurşun-Çinko-Kadmiyum, Demir ve Krom Çalışma Grubu Raporu, Dokuzuncu Kalkınma Planı Madencilik Özel İhti-sas Komisyonu Raporu verileri ile İstanbul Maden İhracat-çılar Birliği (İMİB) 2012 ihracat verileri incelendiğinde Asya ülkelerinin konsantre demir, krom çinko ve kurşun maden-lerinde Dünya’daki en büyük ithalatçılardan biri olduğu gö-rülmektedir. Sadece Asya pazarına yönelik söz konusu madenler ile alakalı Bölge’de zenginleştirme tesislerinin kurulması bile Bölge madencilik sektörü ihracatına önemli bir katkı sağlayacaktır.
Dış pazarın yanı sıra iç pazara da önemli bir miktarda kon-santre çinko ve kurşun başta olmak üzere, demir, krom ve bakır gibi metalik maden girdisi sağlayacaktır. Onuncu Kalkınma Planı incelendiğinde madenlerin bu yönde des-teklenmesi gerektiği vurgulanmaktadır.
Bölge özellikle çinko ve kurşun madenleri potansiyeli an-lamında önemli bir yere sahiptir. Hakkâri İli Bölge’de en ö-nemli çinko ve kurşun yataklarını barındırmaktadır. 2012 yılında yaklaşık 100-150 bin ton civarında çinko ve kurşun madeni İran ve Çin başta olmak üzere Asya ülkelerine ih-raç edilmiştir20. 2012 yılında Türkiye’nin çinko ve kurşun
ih-18 TRB2 Bölgesi Mevcut Durum Analizi, Madencilik
19 TRB2 Bölgesi Mevcut Durum Analizi, Madencilik
20 Hakkâri İli Çinko-Kurşun Madencilik İşletmeleri