87
EKONOMİK DÖNÜŞÜM VE BÜYÜME
Harita 15: TRB2 Bölgesi Madencilik Sektörü Yatırım Alanları Haritası
Van Merkez Sülfürlü Çinko, Kurşun-İzabe
Tesisi
İşletmeler Zenginleştirme Tesisi
Pomza, Perlit, Doğaltaşlar ve Mermer İhtisaslaşmış Organize Sanayi Bölgesi
Barit
2- Bilim Teknoloji ve Sanayi Bakanlığı 2013-2017 Stratejik Planı: Hedef 1.6 / Eylem 1.6.1.
Projeler
1- Tatvan İlçesinde Pomza, Perlit, Doğal Taşlar ve Mermere Dayalı İhtisaslaşmış Organize Sanayi Bölgesi’nin Kurulması
Performans Göstergeleri
1- Madencilik sektörü ihracat oranındaki artış (%) 2- İstihdam Sayısı (adet)
3- İşletme sayısındaki artış (adet / %)
88
EKONOMİK DÖNÜŞÜM VE BÜYÜME
Türkiye enerji sektörünün üç temel sütun üzerine - gaz, hidrolik, kömür- gelişmesi ve özellikle petrol ve doğal-gazda yerli kaynakların artan enerji talebiyle karşılaştırıldı-ğında göreceli olarak azlıkarşılaştırıldı-ğından dolayı enerjide dışa ba-ğımlı hale gelinmiş (mevcut durumda ithal baba-ğımlılık oranı
%73)26, dolayısıyla enerji arz güvenliği tehlikeye sokulmuş ayrıca cari açıktaki en büyük payı enerji için dışarıya aktarı-lan döviz oluşturmuştur. Türkiye, enerjide ithalat bağımlılı-ğını azaltacağı, arz güvenliğini sağlayacağı ve enerjiden kaynaklı sera gazı emisyonlarını düşüreceği için yenilene-bilir enerji kaynaklarının enerji arzı içindeki payının artırıl-masını hedeflemektedir. Türkiye’nin yenilenebilir enerji kaynaklarına ilişkin hedefi, bu kaynakların elektrik enerjisi üretimi içerisindeki payının 2023 yılında en az %30 düze-yinde (2012 yılındaki payı %4,39-hidrolik hariç) olmasının sağlanmasıdır. Bu hedefe ulaşabilmek için 2009 yılında 802.8MW olan rüzgâr enerjisi kurulu gücünün 2015 yılına kadar 10.000MW’a ve 77,2MW olan jeotermal enerjisi ku-rulu gücünün 300MW’a çıkartılması amaçlanmaktadır.
2023 yılına kadar teknik ve ekonomik olarak değerlendiri-lebilecek hidroelektrik potansiyelinin tamamının elektrik enerjisi üretiminde kullanılması hedeflenmektedir27. Bu hedeflere ulaşılabilmesi ve de hem ülkenin hem de Böl-ge’nin ekonomik gelişimi için TRB2 Bölgesi’nin yenilenebi-lir enerji potansiyelinin etkin bir biçimde değerlendirilmesi önem arz etmektedir.
TRB2 Bölgesi’nin yenilenebilir enerji kaynaklarından elekt-rik üretme potansiyeli çok yüksektir. Özellikle güneş ener-jisi potansiyeli bakımından Türkiye’de ilk sıralardadır.
Böl-ge’de bulunan dört ilin de günlük ortalama radyasyon de-ğerleri Türkiye ortalamasının üzerindedir. Hakkâri, Türki-ye’nin en yüksek güneşlenme süresine sahip olan ilidir.
Van İli ise Karaman ve Antalya illerinden sonra en yüksek radyasyon değerine ve Hakkâri İlinden sonra en yüksek güneşlenme süresine sahiptir28. Van İli başta olmak üzere Bölge illerinin tamamında bulunan güneş enerjisi yatırım potansiyelinin araştırılması ve Bölge’nin gerçek potansiye-linin ortaya çıkartılması önem teşkil etmektedir. Ayrıca Van İlinde yüksek güç kapasiteli konsantre güneş enerjisi santrali yatırımı yapılması için özendirici teşvik mekaniz-malarının oluşturulması gerekmektedir.
Bölge’de işletmede 14 adet HES bulunmaktadır ve bu HES’lerin toplam kurulu gücü 269MWe olup Türkiye HES kurulu gücü olan 21320MWe’nin (Hidrolik akarsu+hidrolik baraj) %1,26’sını oluşturmaktadır.
Ayrıca Bölge’de yapılması planlanan ve inşaat halinde bu-lunan HES’lerin toplam kurulu gücü 1149MWe’dir29. 2023 yılına kadar Bölge’nin teknik ve ekonomik olarak değer-lendirilebilecek hidroelektrik potansiyelinin tamamının e-lektrik enerjisi üretiminde kullanılabilmesi için şu anda planlama ve inşaat halinde bulunan lisans sahibi bütün HES santrallerinin inşalarına başlanması/hızlandırılması gerekmektedir. Ayrıca Bölge’nin hidrolik enerji potansiyeli taşıyan su kaynaklarının tespit edilmesi için ölçümler ya-pılması ve ölçümlerden elde edilen verilerle Hidroelektrik Enerji Potansiyel Atlası’nın (HEPA) oluşturulması önem teşkil etmektedir.
26 ETKB 2010-2014 Strateji Planı
27 ETKB 2010-2014 Strateji Planı
28 YEGM-Güneş Enerjisi Potansiyeli Atlası
29 EPDK 28.03.2013
Strateji 1: Yenilenebilir Enerji Kaynaklarının Kullanımının Sağlanması
89
EKONOMİK DÖNÜŞÜM VE BÜYÜME
göre Van ilinde 50m’de rüzgâr hızı 8,1m/s’nin, Bitlis ilinde 7,5m/s’nin, Hakkâri ilinde ise 9,5m/s’nin altındadır. Muş İlin-de 50m’İlin-deki rüzgâr hızı 6,8m/s’nin üzerine çıkmamaktadır.
REPA hazırlanırken (kurulabilecek rüzgâr enerjisi santral top-lam kurulu güçleri hesaplanırken) yapılan varsayımlardan bi-risi rüzgâr enerjisi santrali yatırımlarının ekonomik olması için rüzgâr hızının 7m/s’nin üzerinde ve güç üretim santrallerinin enerji nakil hatları ve trafo merkezleri yakınına kurulmasıdır.
Rüzgâr enerjisi santrallerinin yatırım maliyetlerinin düşürül-mesi ve kapasite faktörünün yüksek olması için sadece bu iki varsayım yeterli değildir. Dolayısıyla REPA, TRB2 Bölgesi’nin gerçek potansiyelini göstermemektedir. Bu sebeple Bölge il-lerinde ölçüm istasyonları kurulup noktasal ölçümler yapıla-rak güncel REPA oluşturulması ve bu verilerin potansiyel yatı-rım sahipleriyle paylaşılması Bölge’nin enerji potansiyelinin etkin bir biçimde kullanılması için önem taşımaktadır.
TRB2 Bölgesi’nde 13 adet jeotermal saha bulunmaktadır ve bu sahaların akışkan sıcaklıkları farklılıklar göstermekle bir-likte sondaj çalışmaları yapılmadığından Bölge’nin gerçek je-otermal enerji potansiyeli bilinmemektedir. Bölge’de bulunan jeotermal kaynaklar (MTA’nın yayınladığı akışkan sıcaklıkla-rına göre) ev ve sera ısıtma, kent ısıtması, balık çiftlikleri vb. de kullanılabilecek sıcaklığa sahiptir. Ayrıca günümüzde yeni teknolojilerle birlikte 150°C’ye kadar düşük hazne çıkışlı akış-kandan elektrik üretilebilmesi hatta ikili (binary) çevrim sant-rallerinde çok daha düşük sıcaklıklarda (80-170 ) elektrik üre-timinin mümkün olmasıyla Bölge’de bulunan bazı sahalarda elektrik üretim santralleri kurulumu ekonomik hale gelmiştir.
Elektrik üretimi mümkün olmayan yani akışkan sıcaklıkları daha düşük olan jeotermal sahalar ise farklı kullanım alanla-rına (organik madde kurutma, ev ve sera ısıtma, soğutma, kaplıca tedavisi vb.) sahiptir. Bölge’nin gerçek jeotermal enerji
lite çalışmalarına öncelik tanınması ve bu alanda yapılacak yatırımların teşvik edilmesi gerekmektedir.
TRB2 Bölgesi biyogaz ile elektrik üretme potansiyeline sahip-tir. Bölge illerinde (Bitlis İli hariç) kentsel katı atıklar çöp dö-küm alanlarında bertaraf edilmektedir. Atıkların arazide de-polanması en eski yöntemlerden biridir ve atıkların bu şekilde biriktirilmesi sızıntı, koku ve gaz oluşması gibi birçok çevresel ve sağlık problemlerine yol açmaktadır. Düzenli depolama, gazlaştırma, yakma (işlenmemiş katı atık yakma sistemleri veya işlenmiş katı atık yakma sistemleri), aneorobik çürütme gibi sistemlerle bu atıkların enerji potansiyellerinin (elektrik üretimi, ısıtma, yakıt vb. amaçlı) değerlendirilmesi Bölge’nin e-konomik gelişimi ve çevresel tahribatın en aza indirilmesi için önem teşkil etmektedir.
Bölge’nin enerji potansiyelinin etkin bir şekilde değerlendiril-mesi için yenilenebilir enerji kaynakları yatırım potansiyelinin araştırılıp ortaya çıkartılması ve elektrik üretimi, ısıtma, soğut-ma ve ulaşım alanlarında kullanımının teşvik edilmesi gerek-mektedir. Özel sektör tarafından Bölge’de yapılacak olan ye-nilenebilir enerji yatırımlarını özendirecek çeşitli teşvik meka-nizmalarının geliştirilmesi ve potansiyel yatırımcılara teknik destek verilmesi önem arz etmektedir. Yenilenebilir enerji kaynakları santrali yatırım maliyetlerini düşürmek amacıyla yeni teknolojilerin geliştirilmesi ve depolama yöntemlerinin araştırılması için Bölge üniversitelerinde yenilenebilir enerji enstitüsü kurulması gerekmektedir. Yenilenebilir enerji yatı-rımlarının Bölge’ye çekilebilmesi için ulusal ve uluslararası a-renalarda tanıtımlar yapılması ve Bölge illerinde sempozyum, fuar ve kongreler düzenlenmesi Bölge’nin yenilenebilir enerji kaynaklarının tanıtımının sağlanması için önem taşımaktadır.
90
EKONOMİK DÖNÜŞÜM VE BÜYÜME
HES Proje Sayısı
Jeotermal ısınma potansiyeli bulunan yerleşim yerleri
Jeotermal Sahalar Rüzgar Enerjisi Santrali kurulabilir alanlar
8
2
2 1
4
6
1
1 1 7 4 3
4
1 1
1 1
10
3
6 3
5 6
8 4
2
2 2
Jeotermal enerjiden elektrik üretme potansiyeli olan saha
Harita 16: Yenilenebilir Enerji Potansiyel Atlası
91
EKONOMİK DÖNÜŞÜM VE BÜYÜME
Üst Ölçekli Planlar
1- 10.KP: Madde 784, Program 1.13 2- BGUS: Madde 347
3- EU Energy Roadmap 2050
4- EU 2020 Targets / Target 3: Climate Change-Energy
5- ETKB 2010-2014 Strateji Planı / Stratejik Tema 1: Enerji Arz Güvenliği / Amaç 2: Yenilenebilir Enerji Kaynaklarının Enerji Arzı İçindeki Payını Arttırmak
6- İDEP Enerji Sektörü
7- Elektrik Enerjisi Piyasası ve Arz Güvenliği Strateji Belgesi
Projeler
1- Güneş Enerjisi Araştırma ve Uygulama Merkezi 2- Hidrolik Enerji Potansiyel Atlası (HEPA)
3- Jeotermal Enerji Sondaj Çalışmaları
4-TRB2 Bölgesi’nin Biyokütleden Enerji Üretim Potansiyelinin İncelenmesi 5- Bölge’nin Rüzgâr Enerjisi Potansiyelinin Tespiti
Performans Göstergeleri
1- Yenilenebilir enerji kurulu gücü (MW) 2- Jeotermal Isı Enerjisi (MWt)
92
EKONOMİK DÖNÜŞÜM VE BÜYÜME
TRB2 Bölgesi’nde, mevcut enerji altyapı kapasitesinin ihti-yacı karşılayamaması, enerji iletim ve dağıtım kayıp oran-larının ve dağıtımdaki kaçak oranının yüksek olmasından dolayı çok sık elektrik kesintisi ve gerilim düşümleri ya-şanmaktadır. Sık yaşanan elektrik kesintilerinden dolayı üretim yapan firmalar, ticari işletmeler ve meskenlerin yük-seltici regülatör ve jeneratör almaları gerekmekte, gerilim dalgalanmalarından dolayı elektrik-elektronik ekipmanlar zarar görmekte, üretimde ciddi aksamalar ve ekonomik kayıplar yaşanmaktadır. Ayrıca kayıp/kaçak oranının fazla olması nedeniyle aşırı bir enerji talebi ortaya çıkmakta, bu yüzden de dağıtım transformatörleri ve hatları zarar gör-mektedir. Bu durum, Bölge halkının günlük yaşantısını ve ekonomik durumunu olumsuz etkilemektedir. Enerji altya-pısındaki sorunların en kısa zamanda giderilmesi enerjinin bütün evrelerinde -üretim, iletim, dağıtım, tüketim- verimli-liğinin sağlanabilmesi için önem arz etmektedir.
Bölge’de 1092,712km elektrik iletim hattı (380kV’luk 159,385km ve 154kV’luk 933,327km), 23 adet trafo (4 adet 380kV’luk ve 19 adet 154kV’luk) ve 11 adet trafo merkezi (2 adet 380kV’luk ve 9 adet 154kV’luk) bulunmaktadır. Ayrı-ca yeni 5 adet trafo merkezi (2 adet 380kV’luk ve 3 adet 154kV’luk) ve 741km elektrik iletim hattı (380kV’luk 517km ve 154kV’luk 224km) yapılması planlanmaktadır. Tesis edi-lecek olan yeni elektrik iletim hatlarıyla birlikte Bölge’nin elektrik iletim hattı uzunluğu 1833,712km, trafo merkezleri sayısı ise 16 olacaktır. Bölge’nin enerji altyapı kapasitesi-nin artırılması ve mevcut altyapının iyileştirilmesi için plan-lanan ve yenilenecek/tesis edilecek olan enerji dağıtım hatlarının ve trafo merkezlerinin yapımları en kısa sürede tamamlanmalıdır.
TRB2 Bölgesi havai hat uzunluğu 30.087,54km (AG 14.127,14km ve OG 15.960,40km), yeraltı hat uzunluğu ise
1.221,27km (AG 797,5km ve OG 423,77km) olmak üzere toplamda 31.308,81km’dir. Yeraltı hatlarıyla taşınan enerji kalitesi havai hatlara göre daha yüksek olduğundan önce-likli olarak şehir merkezlerinde enerji dağıtım hatları yeral-tına alınarak hatların olumsuz hava şartlarından en az se-viyede etkilenmesi ve çevre kirliliğinin önüne geçilmesi sağlanmalıdır.
Bölge’nin 2012 yılı sonu kayıp/kaçak oranı %53,29 olmakla birlikte hedeflenen oranının (%38,33) ve Türkiye ortalama-sının (%14,6) çok üzerindedir. Kayıp/kaçak oranının en aza indirilmesi için öncelikli olarak kayıp ve kaçak kullanım o-ranları ayrı hesaplanmalı ve kaçak kullanımının engellen-mesi için elektrik dağıtım hattı şirketi sürekli denetimler yapmalıdır.
Ayrıca çok sık yaşanan elektrik arızalarının minimuma in-dirilmesi ve kayıp oranının düşürülmesi için elektrik dağı-tım hattında periyodik olarak bakım, onarım çalışmaları ve yenilemeler yapılmalıdır.
Nüfus artışıyla birlikte artan enerji talebinin karşılanabil-mesi için dağıtım, iletim ve üretim yatırımları arasında den-ge kurulmalı ve Ana Şebeke Planlamaları yapılmalıdır. Grilim düştükçe akım artmakta olup hat kayıpları artarak e-nerji kalitesi düştüğü için planlamalar yapılırken 154kV ile-tim hatlarında gerilimin 140kV’ın altına düşmemesi göz ö-nüne alınmalıdır. OG dağıtım hatları imar planları üzerine işlenmeli ve hatların geçtiği güzergâhlarda istimlak ve irti-fak işlemlerinin tamamlanması sağlanmalıdır. Tüketimin yoğun olduğu merkezlere kadar 380kV ve 154kV’luk hat-lar ve indirici merkezler getirilmelidir. Planlanan OSB’lerin her biri için YG-OG seviyesinde trafo merkezi yatırımları yapılmalıdır.