Çalışmamızın temel amacı, Avrupa Birliği’nin tarım politikalarında yaptığı reformlar ve bu reformların sonuçlarını değerlendirmektir. Dolayısıyla, tarıma yönelik politikaların teorik düzeyde ele alınması, AB’nin tarım politikaları ve yaptığı reformların değerlendirilmesine önemli katkı yapacaktır. Bu nedenle izleyen bölümde tarım politikalarının amaçları ve araçları teorik düzeyde incelenecektir.
1.1.3.1. Tarım Politikalarının Amaçları
Tarım politikası, öncelikle uygun düzeyde tarımsal gelirlerin sağlanması ve bunun gibi bir dizi amaca ulaşmak için tarımsal piyasalara yönelik geniş kapsamlı müdahaleleri içeren sektör bazlı bir politika olarak tanımlanabilir35.
Tarım politikası, tarımla ilgili ürünlerin üretimi, pazarlanması ve arz ve talebi arasındaki dengesizliğin giderilmesi amacıyla uygulanan politikalardır. Örneğin, tarım kesiminin genel ekonomideki yerinin ne olacağı, tarımsal nüfusun gelirinin hangi seviyede tutulacağı, ürün tercihleri, tarım ürünleri fiyatları değişince ne gibi önlemler alınacağı ve bunlara benzer sorunlar tarım politikasının temelini teşkil etmektedir36.
Tarım kesimindeki sorunlar da, ekonomik olayların tümünde olduğu gibi, makro ve mikro düzeyde ele alınabilir. Tarımsal üretimin ülkenin gereksinimlerini karşılayacak şekilde yönlendirilmesi, tarım ürünlerinin yurtiçi ve yurtdışı pazarlaması, fiyat hareketleri, devletin alımlar yoluyla piyasaya müdahaleleri, tarım kesiminde gelir ve refah düzeyinin yükseltilmesi için atılacak adımlar, kırsal alanda sosyal sorunların çözümü, tarım ekonomisi açısından bölgesel farklılıkların ortadan kaldırılması ve tarımın ülke ekonomisine katkısını artırmak gibi konular makro düzeyde çözümü aranan ekonomik ve sosyal konulardır. Tarım ekonomisinin mikro düzeydeki konuları ise tarım işletmelerinin yönetimi, organizasyonu, planlanması, işletmelere yapılan yatırımlar, bunların finansmanı, muhasebe sistemleri, örgütlenme,
35
Kjeldsen-Kragh, s. 325.
36
kıymet biçme, üretim ekonomisidir. Bütün bunlardan anlaşılacağı gibi ekonominin her dalı tarım ekonomisi içinde tarımın hizmetine sunulmaktadır37.
Tarım politikası ile ilgili genel amaçları şu şekilde sıralayabiliriz:38
- Tarımsal üretimi yeterli düzeye ulaştırmak,
- Tarımsal üretimin; beslenme, hammadde, dışsatım ve gelir politikası ile uyumlu düzeyde olmasını sağlamak,
- Üreticinin ürününü iyi fiyata değerlendirirken, tüketiciye de uygun fiyat ve kalitede mal sağlamak,
- Tarım alanında çalışanların gelir ve yaşam standartlarını yükseltmek,
- Ülkenin gelişimi paralelinde, tarımın önemini diğer kesimlere kaydırmak,
- Tarımdaki gelir dağılımını rasyonalize etmek, kaynakların etkin dağılımı için gerekli koşulları sağlamak.
Sözü edilen bu amaçların belirli bir süreç içinde takip edilmesi de kaçınılmazdır. Bu süreç şöyle açıklanabilir:39
- Politika belirlenirken, toplumun sosyal ve ekonomik yapısı ve beklentileri iyi belirlenmelidir.
- Uygulanacak politikaların amaç ve araçları net şekilde açıklanarak uygulama şekli anlatılmalıdır.
37
Eraktan, 2001, s. 3.
38
Zafer Gürler, Tarım Politikası, Gaziosmanpaşa Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları No: 21 Kitaplar Serisi: 11, Tokat, 1997, s. 13.
39
- Edinilen sonuçlar ve amaca ulaşım derecesi ortaya konulmalıdır. İlişkiler gözden geçirilerek değerlendirilmelidir.
Tarım politikası genel anlamda tarım ekonomisinin makro düzeydeki sorunları ile ilgilidir. Tarım kesimine yön vermek, tarım ve tarım dışı kesimler arasındaki ilişkileri düzenlemek amacıyla alınan kararlar, önlemler ve uygulamaların bütünü tarım politikasının konuları içindedir. Bununla beraber tarım politikalarını yönlendirebilmek için mikro düzeyde araştırmalar yapılarak ilgili konulara ilişkin sorunlar da ortaya konulmakta ve sonuçta mikro düzeydeki sorunlara çözüm yolu aranması da tarım politikaları yoluyla olmaktadır40.
1.1.3.2. Tarım Politikalarının Araçları
Tarım Politikası ile öngörülen amaçlara ulaşmak için çeşitli araçlardan yararlanılmaktadır. Tarım Politikası araçları, literatürde çeşitli şekillerde sınıflandırılmaktadır. Bunlardan başlıcaları aşağıda verilmiştir;41
Öncelikle, fiyat ve fiyata bağlı araçlar ile diğer araçları birbirinden ayıran bir sınıflandırma yapılabilmektedir:
- Fiyat ve Fiyata Bağlı Araçlar: Örgütsel araçlar, üreticilerin ya da aracıların belli örgütleri ile politikanın uygulanması; kamusal araçlar, politikaların uygulanmasında kamu kuruluşlarından yararlanılması; yasal araçlar ise politikaların yasalardan yararlanılarak yürütülmesidir (üretimdeki kotalar, gümrük tarifeleri, ticaretin kontrolü vb. uygulamalar).
- Diğer Araçlar: Tarımda eğitimin geliştirilmesi, işletmelerin planlanması, girdilerin ucuz ve kolay sağlanması, küçük çiftçi sorunlarını çözecek araştırmaların yapılması bunlara örnek gösterilebilir.
Diğer bir sınıflandırma türü aşağıdaki gibidir:
40
Eraktan, 2001, s. 3.
41
- Tarımsal Yapı ve Kaynak Kullanım Politikası ile İlgili Araçlar: Toprak reformu, kredi sağlanması, işletmelerin planlanması vb.
- Fiyat ve Gelir Politikası ile İlgili Araçlar: Taban ve tavan fiyatların belirlenmesi, destekleme alımları, sübvansiyonlar, fark ödeme sistemleri vb.
- Üretim Politikası ile İlgili Araçlar: Belli kalitede üretim, ekim alanlarının sınırlandırılması, toprak reformu vb.
- Sosyal ve Bölgesel Politika Araçları: Vergi muafiyetleri, borç ertelemeleri vb.
Politikanın uygulanacağı süreçleri göz önünde bulunduran farklı bir sınıflandırma türü şöyledir:
- Uzun vadeli Araçlar: Toprak reformu çalışmaları, pazarlamaya yönelik altyapı çalışmaları vb.
- Kısa Vadeli Araçlar: Devletin fiyatlara müdahalesi vb. çalışmalar.
Belirlenen amaçların gerçekleştirilmesine yönelik diğer bir araç sınıflandırması ise şöyledir:
- Fonksiyonel Tarım Politikası: Tarım kesiminde, orta vadede görülen üretim faktörleri yetersizliği, faktörlerin bileşimlerinin etkin bir şekilde yapılamaması ve pazar koşullarının yetersizliği gibi sorunlara çözüm arayan bir yaklaşım tarzıdır. Ürün kalitesinde iyileştirmenin teşviki, standartlaştırma, üreticilerin pazarlık güçlerinin artırılması ucuz ve kolay girdi sağlanılması yönündeki çalışmalar bu ayrım içinde değerlendirilir.
- Yapısal Tarım Politikası: Tarımsal yapıyı düzeltmek yönündeki önlemleri içermektedir. Yüksek verimliliği sağlayacak optimum işletme büyüklüklerinin
sağlanılması (toprak reformu çalışmaları vb.) verimlilik artışını sağlayacak yasal önlemlerin alınması (arazi toplulaştırması gibi) önlemler bu ayrım içinde değerlendirilebilir.
- Konjonktürel Tarım Politikası: Tarımı kısa süreli değişimlerin etkisinden korumak amacıyla yapılan hizmetleri içine almaktadır. Tarım politikası bu amaçlarla; fiyatların düşmesi, üretimin yön değiştirmesi ve pahalılığın önlenmesi için önlemler alır.
Tarıma, fiyat dışındaki yollardan müdahale edilerek gerçekleştirilen destekleme politikalarının amacı, düşük olan tarımsal ürün fiyatları nedeniyle gelir düzeyleri düşen çiftçilerin gelir düzeylerini yükseltmektir. Bu amaca yönelik, üretim alanlarının sınırlandırılması; çiftçilerin örgütlenmesinin sağlanması; ucuz girdi temini; vergi, resim ve harçlardan kısmen ya da tamamen muafiyet; tarımsal kredi olanaklarının artırılması gibi başlıca önlemler uygulanabilmektedir.
Saydığımız bu fiyat dışındaki müdahale şekilleri yanında, çiftçilerin korunması için doğrudan fiyatlara müdahale edilerek tarımsal ürün fiyatlarını yükseltmek, böylece fiyat istikrarsızlığını ortadan kaldırmak ve çiftçi gelirlerini iyileştirmek yoluna gidilebilmektedir. Çiftçilere belirli bir fiyatı garanti ederek yapılan bu müdahale iki şekilde olmaktadır. Birincisi, tarımsal ürün fiyatlarına, fiyatları yükseltme amacıyla yapılan müdahaleler (fiyat destekleme politikası); ikincisi ise piyasadaki alışverişe müdahale etmeden, belirli bir fiyatın saptanması yoluyla, piyasa fiyatı ile saptanan fiyat arasındaki farkı üreticiye sosyal yardım olarak ödemektir (mali yardım politikası).
Fiyat destekleme politikasında, üreticiyi korumak amacıyla piyasa fiyatının belirli bir düzeyin altına düşmemesi garanti edilmektedir. Garanti edilen bu fiyata “taban fiyat” denir. Devletin piyasaya bizzat alıcı olarak girmesi ve ürünün en azından belli bir kısmını satın alması yoluyla, piyasa fiyatının saptanan taban fiyatın altına düşmesi engellenir. Şekil 1’de bu uygulama açıklanmaya çalışılmıştır.