Tahlil ve Tenkit Metodu 147 

ez-Zeccâcî el-Emâlî adlı eserinde, çok sayıda edebi tenkit örneği zikretmektedir. Bunları şu şekilde kategorize etmek mümkündür.

3.5.1. Şiir Tahlil ve Tenkitleri

ez-Zeccâcî el-Emâlî adlı eserinde şiir tenkidi mahiyetinde çok sayıda örnek

zikretmektedir. Ancak yaptığı bu tahlil ve tenkitlerde genel olarak şiirin tamamını değil parçanın bir kısmını tahlil ve tenkit etmektedir. Bununla beraber şiirin geneline yönelik yorumlar yaptığı da görülmektedir.

3.5.1.1. ez-Zeccâcî’nin Kendi Edebi Tahlil ve Tenkitleri

ez-Zeccâcî, geçen şiirlerdeki bazı kelimeleri zikretmekte olup, eğer o kelime Kur’an-ı Kerim’de de geçiyorsa ilgili ayeti zikrederek ayrıntılı açıklamalarda bulunduktan sonra konuya dönerek başka kelime ve konuların tahliline devam etmektedir.804

802 _{ez-Zeccâcî, el-Emâlî, s. 118.}

803 _{ez-Zeccâcî, el-Emâlî, s. 83.}

Geçen şiirdeki bazı ibarelerin manasını açıklamakta ve o ibarelerde geçen bazı kelimelerin çağrıştırdığı başka kelimeleri istitrât olarak zikrederken, bazı hatalı kullanımlara da işaret etmektedir.805

Òurrumme’nin annesinin, yine Òurrumme’ye mal ederek söylediği bir şiirini naklettikten sonra, söz konusu şiirin tabiatı, raviyyi ve vezni açısından Zurrumme’nin şiirine benzediğini söylemektedir.806

ez-Zeccâcî, el-Kisâî’nin okuduğu şiirin manasının bir atasözünde beyan edilen manayla aynı olduğunu söyledikten sonra beyit hakkındaki açıklamalarına devam ederken sözlerinin arasına beyite verdiği mananın ta‛liline yönelik bazı açıklamaları ve sözün başka bir şekilde te’vilni de eklemektedir.807

ez-Zeccâcî, Leyla el-Añyeliyye’nin Tevbe için söylediği mersiyede geçen bazı cümleleri tahlil ederken “Araplar, olumsuz kasemde lâ (ﻻ) edatını gizli getirirler” diye kuralı belirledikten sonra Yûsuf Suresi’nin seksenbeşinci ayetiyle istişhad etmektedir.808

ez-Zeccâcî, el-Emâlî adlı eserinde daha birçok tahlil809 _{ve tenkit}810 _örnekleri

zikretmektedir.

3.5.1.2. Başka Edebiyatçıların Edebi Tahlil ve Tenkitleri

ez-Zeccâcî, Ahmet b. Yahya Ŵa‛leb’den, ( _{ﱠﱃّأ َﲔﺣ ﱠﻢَﺧ ﱟلَأ ﱠ ِﱐﺎَﻣ ﻻﺎَُﳑ اًﺪﱠﻣَﺮُﻣ ِﻪِﺑ ْتءﺎﺟ) şiirinin} tahlilini yapması istenildiğini, onun da beyitin manasını tam olarak anlayamayınca gidip İbnu’l-A‛râbi’ye sorduğunu, bunun üzerine İbnu’l-A‛râbi’nin ilgili şiiri tahlil ettiğini nakletmektedir.811        805 _{ez-Zeccâcî, el-Emâlî, s. 82, 83.} 806 _{ez-Zeccâcî, el-Emâlî, s. 89.} 807 _{ez-Zeccâcî, el-Emâlî, s. 51.} 808 _{ez-Zeccâcî, el-Emâlî, s. 78.} 809 _{ez-Zeccâcî, el-Emâlî, s. 184.} 810 _{ez-Zeccâcî, el-Emâlî, s. 45-46.} 811 _{ez-Zeccâcî, el-Emâlî, s. 146, 147.}

Ebu Ğânim el-Ma‛nevî bir yerde “bu beyitin mansı İbn ‛Ukaysır’ın atı tasvir eden beyitinden alınmıştır” diyerek lafızlar farklı olsa da mananın orijinal olmadığını ifade etmek suretiyle şiiri tenkit etmektedir.812

Ebu Ğânim el-Ma’nevî bir başka yerde yine Nuóayb’ın son beyitinin manasının Ðâcib b. Zurâra b. ‛Udes’in sözünden alma olduğunu beyan etmesi813_{, Ebu Temmâm’ın}

başka birinin sözünden alıntı yaptığının beyan edilmesi birer edebi tenkit örneği olarak gösterilmektedir.814

ez-Zeccâcî, Ebu Hatim’in Ebu Zeyd’den bir şiiri tahlil etmesini istediğini, Ebu Zeydîn de bu şiiri tahlil ettiğini aktarmaktadır.815

Nıfõaveyhi el-Muemmil b. Umeyl’in bir şiirini aktardıktan sonra şiirin sonunda geçen beyitin manasının el-Buhturî’nin şiirinden alıntı olduğunu, el-Buhturî’nin şiirinin

manasının da 816_{( َﻓ}

ٌْﲔِﺒُﻣ ٌﺮﻳِﺬَﻧ ُﻪْﻨِﻣ ْﻢُﻜَﻟ ﱢﱐإ ِﷲا َﱃإ اوﱡﺮِﻔ ) ayetinden alıntı olduğunu beyan etmektedir.817

Ferazdaù’tan bir şiir tenkidi _{zikredilmektedir.}818

Beşşar b. Burd’ün bazı şairlere yönelttiği tenkitler zikredilmektedir.819

Ebu’l-Hasen el-Añfeş, Ôamra’nın şiirinin şiir tekniği açısından zayıf bir şiir olmasına rağmen, kadınları yaşlara göre kategorize eden en güzel şiirlerden olduğunu beyan etmektedir.820

Ebu Temmam’ın başkasından alıntı yaptığı söylenilmektedir.821

İbnu’l-A‛rabî, Cerîr’in şiirinin manasının başka bir şiirden alıntı olduğunu beyan ederek ilgili şiiri nakletmektedir.822

       812 _{ez-Zeccâcî, el-Emâlî, s. 4.} 813 _{ez-Zeccâcî, el-Emâlî, s. 48.} 814 _{ez-Zeccâcî, el-Emâlî, s. 57.} 815 _{ez-Zeccâcî, el-Emâlî, s. 212.} 816 _{ez-Zâriyât, 50.} 817 _{ez-Zeccâcî, el-Emâlî, s. 179.} 818 _{ez-Zeccâcî, el-Emâlî, s. 47-48.} 819 _{ez-Zeccâcî, el-Emâlî, s. 214.} 820 _{ez-Zeccâcî, el-Emâlî, s. 97.} 821 _{ez-Zeccâcî, el-Emâlî, s. 57.} 822 _{ez-Zeccâcî, a.g.e., s. 195.}

3.5.2. Nesir Tahlil ve Tenkitleri (Hikaye - Kıssa)

ez-Zeccâcî’nin el-Emâlî’de yaptığı nesir tahlilleri de genel olarak parçanın derinlemesine tahlil etmeye yönelik değildir. Bir parçasını ya da parçada geçen bazı kelimeleri ya da bir söyleyiş tarzının tahlil ve tenkidine yöneliktir. Bu tür yaklaşımlara şunları örnek vermek mümkündür.

ez-Zeccâcî, hem metni tahlil etmekte hem de benzetmelerin vechu şebehini beyan etmektedir.823

ez-Zeccâcî, nakl edilen bir kıssanın tahlilini yaptıktan sonra, metinde geçen ğarip kelimeleri, sözün arka planındaki, alındığı yer ve makamdaki, yani asıl kaynağındaki manasını tespit etmeye çalışmaktadır. Bununla beraber, bazı kelimelerin açıklanması hususunda Kur’an-ı Kerîm’den istişhad etmekte ve konu arasında icmalen bazı fıkhi hükümleri belirtmektedir.824 _{Daha sonra Hz. Ömer’in (r.a.) bir sözünü zikrederek o sözü}

de açıklamakta en sonda ise tahlil ettiği metnin geneline müteallık olarak bazı kelimelerin manalarını ve çoğullarını zikretmektedir.825

Beşşar’ın bazı hikâyecilere yönelik olarak yaptığı yorum ve eleştirileri zikretmektedir.826

3.5.3. Akademik Tenkit Usulü

ez-Zeccâcî, müstakil bir konu olarak açıkça bahsetmese de başkalarının dilinden aktardığı rivayetlerle, Arap Edebiyatı’nın manen acemlerden etkilendiğine dair bazı örnekler zikretmektedir. Bu duruma şunları örnek vermek mümkündür:

Ebu’l-‛Abbâs, Ebu’l-‛Atâhiye’nin Ali b. Ŵâbit’e yazdığı mersiyenin manasının bazı acemlerin sözlerinden alıntı olduğunu beyan ettiği rivayet edilmektedir.827

Yine Ebul‛Abbas’ın, Ebu‛l-‛Atâhiye’nin Ali b. Sâbit hakkında söylediği ikinci mersiyenin de manasının acemlerden alıntı olduğunu beyan ettiği rivayet edilmektedir.828

823 _{ez-Zeccâcî, a.g.e., s. 122.}

824 _{ez-Zeccâcî, a.g.e., s. 181.}

825 _{ez-Zeccâcî, a.g.e., a.y.}

826 _{ez-Zeccâcî, a.g.e., s. 215}