Varşova/Lahey sisteminde ve 1999 tarihli Montreal Konvansiyonu’nda, yükün karayoluyla uluslararası taşınmasını düzenleyen CMR’de olduğu gibi taşıyıcının, taşımanın yerine getirilmesinde hizmetlerinden yararlandığı kişilerin fiillerinden de sorumlu tutulacağı açıkça düzenlenmemiştir.305 Ancak konvansiyonlarda taşıyıcının sorumluluğunu düzenleyen bazı hükümlerde (VK md.
20, 25, 25/A; MonK md. 16/1, 17/2, 19, 21/2, 22/5, 30, 41) taşıyıcının adamlarının da sorumluluğundan bahsedilmektedir.306 Taşıyıcının adamlarından doğan sorumluluğu bu şekilde dolaylı bir yolla ifade edilirken taşıyıcının adamlarının kimler olduğu, bu ifadeden kimlerin anlaşılması gerektiği ise tanımlanmamıştır.307 Konvansiyonlarda kullanılan terimlerin yorumlanması neticesinde taşıyıcının adamlarından kimlerin anlaşılması gerektiği açıklığa kavuşturulacaktır.
Varşova/Lahey Konvansiyonu’nun orijinal Fransızca metninde “préposé”
deyimi kullanılmıştır. Bu terim Fransızca’da yalnızca işverene tabi olarak çalışanları ifade etmek üzere kullanılırken, taşıyıcıdan bağımsız olarak çalışan kişileri kapsamamaktadır. Konvansiyonun Almanca çevirisinde taşıyıcının yerine geçen kişileri, bağımsız işletmeleri, ifa yardımcılarını ve alt taşıyıcıları ifade etmek üzere
“leute” kelimesi, 1999 tarihli Montreal Protokolünün orijinal İngilizce metninde ise
“servants and agent” kelimeleri tercih edilmiştir. “Servant”, iş sahibine bağımlı durumda olanları anlatmak üzere kullanılırken, “agent” ise en geniş anlamıyla temsilci olarak kullanılmaktadır. Bu kavram, taşıyıcının tabiiyetinde çalışan kişiler
305 Kırman, s. 107,
306 Birinci Uzun, s. 113.
307 Atalay Özdemir, Hava Taşıyıcısının Sorumluluğu Bagaj ve Yükün Kaybı, Hasarı ve Gecikmeden Doğan Zararlar Nedeniyle, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 1992, s. 90.
109 ile, bağımsız müteahhitleri de kapsayacak şekilde geniş kullanılmaktadır.308 1929 tarihli Varşova Konvansiyonu’nun Türkçe çevirisinde “işçileri ve temsilcileri”, 1999 tarihli Montreal Konvansiyonu’nun çevirisinde ise taşıyıcının “adamları”
kavramlarına yer verilmiştir.
Uluslararası çevirilerdeki farklılıklar neticesinde bu kavramlar değişik şekillerde yorumlansa da konvansiyonlardaki sorumluluğu düzenleyen hükümlerdeki anlayış ve diğer ulaşım araçlarıyla yapılan taşımalardaki genel anlayış neticesinde taşıyıcının fiillerinden dolayı sorumlu tutulacağı kişiler, taşıyıcı tarafından taşıma işinin yerine getirilmesi amacıyla kendilerine verilen görevi yerine getiren, taşıyıcıya hizmet ve vekâlet ilişkisi ile bağlı bütün kişileri ve taşıyıcıya bağlı olarak çalışıp çalışmadığına bakılmaksızın taşıma işinin ifasında hizmetlerinden yararlanılan bağımsız müteahhitleri de kapsamaktadır.309 Buna göre taşıma işinin yerine getirilmesinde taşıyıcıdan tamamen bağımsız davranma yetkisine sahip olan uzman kişilerin kullanılmasında bile taşıyıcı sorumlu olacaktır.310 Yine yer ulaşım hizmet servisi, depo işletmesi, yük kabul bürosu, alt taşıyıcılar, uçağa yakıt dolduran, uçağı temizleyen, yiyecek ve su dağıtımı yapan işletmelerde bu kavrama dâhildir.311
4.1.2. Taşıyıcıya Bağlı Bulunan Kişiler
Taşıyıcının adamları kavramından kimlerin anlaşılması gerektiğini tespit ederken karşımıza iki grup çıkmaktadır. Bunlardan ilki taşıyıcıya bağlı olarak çalışan kişiler, ikincisi ise taşıyıcıya bağlı olmaksızın taşıyıcı tarafından taşıma işinin bir bölümünde görevlendirilen kişilerdir.
Taşıyıcıya bağlı bulunan kişiler, genellikle bir hizmet akdine bağlı olarak taşıyıcının işletmesinde sürekli olarak görev yapan kişilerdir. Bu kişiler taşıyıcının emir ve talimatları neticesinde hareket ettikleri için taşıyıcı ile bu kişiler arasındaki hizmet ilişkisinin türü, süresi ve niteliği bir önem taşımaz. Bu kişilerin doğrudan
308 Kırman, s. 107; Birinci Uzun, s. 114.
309 A.Özdemir, s. 91; Ülgen, Hava Taşıma, s. 206; Kırman, s. 108; Birinci Uzun, s. 114.
310 Sözer, Taşımadan Doğan Sorumluluk, s. 127.
311 Ülgen, Hava Taşıma, s. 206-207.
110 taşıyıcıdan emir almaları da gerekmez, taşıyıcı adına hareket etmeye yetkili kılınan kişiler tarafından talimat verilmesi söz konusu ilişkinin niteliğini değiştirmez.312
Taşıyıcıya bağlı bulunan kişiler, taşımanın gerçekleştirilmesine doğrudan doğruya katılıp katılmadıklarına bakılmaksızın taşıyıcının adamı olarak kabul edilirler ve verdikleri zararlardan ötürü taşıyıcının sorumluluğu söz konusu olur.
Örneğin taşıyıcının tabiiyetinde bulunan temizlik elemanının taşınan bir yüke veya bagaja temizlik malzemesi dökerek vermiş olduğu zarardan da taşıyıcı sorumlu tutulacaktır.313 Taşıyıcının taşıma işlerini gerçekleştirdiği işletmesi dışından başka işletmelerinde çalışan kişiler ise taşıma işletmesi açısından taşıyıcıya bağlı kişiler olarak kabul edilmezler.314
4.1.3. Taşıyıcının Kendisine Bağlı Olmaksızın Hizmetlerinden Yararlandığı Kişiler
Taşıyıcının kendisine bağlı olarak çalışanların yanı sıra, taşıma işinin ifasında sürekli bir ilişki içinde bulunmadan, taşımanın gerçekleştirilmesinde hizmetlerinden yararlandıkları kişiler de bulunmaktadır. Taşıyıcının hizmetlerinden yararlandığı kişiler taşıyıcının tabiiyetinde bulunan kişiler dışında kalan ve taşıma işinin ifası sırasında yararlanılan bütün kişileri kapsayacak biçimde geniş anlaşılmalıdır.315
Sürekli bir ilişki içine girmeksizin, taşıyıcı bazı kişilerden belirli işler için aralarında bir hiyerarşik yapılanma olmadan, denetim ve gözetim yükümlülüğü de bulunmaksızın hizmet alabilir. Bu kişilerin taşıma sözleşmesi içinde kalan edimlerden birini veya birkaçını ya da tamamını yerine getirmesi de mümkündür.316 Taşıyıcı ile bu kişiler arasındaki ilişkiye; yer ulaşım hizmetleri, yük kabul bürosu, yakıt ikmali yapanlar, hava aracını temizleyenler, taşıyıcının kendisine bıraktığı bir
312 Kırman, s. 108; Birinci Uzun, s. 116.
313 Sabih Arkan, CMR Hükümlerine Göre Yardımcıların Fiillerinden Doğan Sorumluluk, Prof.
Dr. Yaşar Karayalçın’a 65. Yaş Armağanı, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara, 1988, s.
319 vd.; Gençtürk, Gecikmeden Sorumluluk, s. 193; Birinci Uzun, s. 116.
314 Canbolat, s. 76; Kırman, s. 109.
315 Arkan, CMR, Yardımcılar, Sorumluluk, s. 324; Ülgen, Hava Taşıma, s. 206; Birinci Uzun, s.
116.
316 Kırman, s.109.
111 bölüm için taşımayı gerçekleştirenler317 örnek olarak verilebilir.318 Bu hizmetlerin, örneklerden de anlaşılacağı üzere doğrudan taşıma işinin ifası ile ilgili olmaları da gerekmez. Bu kişilerin verdiği zararlardan taşıyıcı sorumlu olacaktır.
Taşıma işi için devlet tarafından yerine getirilmesi gereken işlemler kanunla yapılması zorunlu kılınmış görevlerden olduğu için ve taşıyıcı ile bu kişiler arasında herhangi bir hukuki ilişki de söz konusu olmadığı için kamu otoriteleri taşıyıcının adamı olarak değerlendirilemeyecektir.319
4.2. TAŞIYICININ ADAMLARININ FİLLLERİNDEN DOĞAN