Türkiye’de Sakaroz Kökenli Şeker Üretimi

19. yy’da fabrikalarda üretilmeye başlayan şeker endüstriyel bir ürüne haline gelmiştir. Toprakları ve iklimi şeker kamışı ve şeker pancarı üretimine uygun olan Osmanlı İmparatorluğu şeker üretimi için pek çok imtiyaz vermişse de başarılı olamamış tükettiği şekerin tamamına yakınını ithal etmiştir. Cumhuriyetle beraber başlayan ekonomik kalkınma çabalarına şeker sanayisi de dâhil edilmiştir. Osmanlını Devletinin sonlarında önem verilmeye başlayan şeker kamışı tarımına Cumhuriyetin ilk yıllarında da ağırlık verilmeye başlanmıştır. Şeker kamışı yetiştiriciliği için 1928 yılında Fransa’dan uzman getirilmiş Mersin Antalya ve Adana’da şeker kamışı yetiştirilebilirliği ile ilgili deneme çalışmaları yapılmıştır. Ancak yapılan çalışmalar sonuçsuz kalmıştır.

Şeker tüketiminin artması sonucu şekerin pancardan üretiminde sıkıntı yaşanabileceği düşünülmüş ve 1937/8 yıllarında tekrar gündeme gelen şeker kamışı için 1938 yılında Hollanda’dan uzmanlar getirilerek Adana’da deneme üretimleri yapılmıştır. Türkiye’den ise Cava, Mısır ve Hindistan’a incelemeler yapmak üzere yetkililer gönderilmiştir. Ancak yapılan çalışmalar sonucunda Adana’da şeker kamışı yetişebilir olmasına rağmen, bölgede aynı zamanda pamukta yetiştirilebildiğinden ve

81 o dönemde pamuk tarımının şeker kamışına nazaran daha kârlı olduğundan dolayı bu bölgede şeker kamışı yerine pamuk yetiştirilmesinin daha rasyonel olacağı düşünülmüştür. Şeker kamışının yüksek sıcaklık ve nem istemesinden dolayı Türkiye’nin güneyindeki az bir alan haricinde yetiştirmesi olanaksız olduğundan dolayı şeker kamışının desteklenmesinden vazgeçilerek şeker pancarı desteklenmeye başlamıştır.¹⁶⁴

3.8.4.2 Türkiye’de Şeker Pancarı Üretimi

Türkiye’de şeker pancarı çoğunlukla yüksek rakımlı bölgelerimizin sulanabilir hububat ekim alanlarında ekimi münavebeli olarak yapılan Ege, Akdeniz sahil kuşağı, Güneydoğu Anadolu ve Doğu Karadeniz haricinde kalan yaklaşık 65 ilimizde yetiştiriciliği yapılabilen 2 yıllık bir bitki türüdür.¹⁶⁵ Türkiye şeker pancarı yetiştiriciliğinde 2017 yılı verilerine göre dünyada, Rusya, Fransa, ABD, Almanya’dan sonra 5. sırada Avrupa’da ise Fransa ve Almanya’nın ardından 3.

sırada yer almıştır. Türkiye dünya sakaroz kökenli şeker üretiminde ise 14. sırada yer almaktadır.

Şeker pancarı Türkiye’de 45 cm sıra arası mesafede ekilmekte ve sıra üzerinde 20-25 cm mesafede teklenmektedir. Dekara 9.000 ila 10.000 arası fide dikimi ile en iyi verim alınmaktadır.¹⁶⁶

3.8.4.2.1 Türkiye’de Şekerpancarın Önemi

Şekerin (sakaroz) ana hammaddesi kamış ve pancardır. Şeker Dünya da ağırlıklı olarak kamıştan üretilse de iklim yapısı nedeniyle Türkiye’de yetişme alanları sınırlıdır. Bu yüzden Türkiye’de şeker üretiminde kullanılan ana hammadde şeker pancarıdır. AB ülkeleri şekeri, çok daha ucuza kamış şekeri olarak ithal etme

164 Mehmet Karayaman, “Atatürk Döneminde Şeker Sanayi ve İzlenen Politikalar” Mart 2012 s:59 http://atam.gov.tr/wp-content/uploads/003-Mehmet-Karayaman.pdf erişim:02.11.2018

165 Öztaş, 2015, s:20

166 Süleyman Soylu, vd. “Bitkisel Üretim Çiftçi Rehberi” Konya Şeker Fabrikası A.Ş. Konya Temmuz 2012 s:10

82 imkânları varken pancar şekeri üretiminden vazgeçmemelerinin sebebi şeker pancarı tarımının önemli iktisadi ve sosyal getirilerinin olmasıdır.¹⁶⁷

Dünyada 2017 yılında 101.235 milyon litre üretimi, 97.906 milyon litre tüketimi, 5.046 milyon litre ithalatı ve 6.479 milyon litre ihracatı bulunan alternatif sıvı yakıt olarak nitelendirilen biyoetanol şekerden üretilmektedir. Sonuç itibariyle dünyada şeker üretiminde hammadde olarak şeker kamışından sonra en çok yetiştirilen şeker pancarını günümüzde bir kez daha stratejik bir ürün konumuna sokmaktadır.¹⁶⁸

Türkiye’de şeker pancarı şekerinin ihraç pazarında şeker kamışından üretilen şeker ile rekabet edebilme olanağı düşük olduğundan dünyanın genelinde olduğu gibi Türkiye’de de şeker pancarı üretimi ihraç amaçlı şeker üretiminden ziyade sadece kendine yeterlilik prensibine göre üretilmektedir.¹⁶⁹

Dünyada yakın bir zamanda iki yönlü şeker pancarına hem şeker hem de enerji bitkisi olarak ihtiyaç duyulabilecektir. Bu doğrultuda daha fazla pancara ihtiyaç duyulacağından uzun yetişme dönemi olmasına rağmen daha fazla verim elde edilen şeker pancarının uygun iklim yapısı olması durumunda kışlık olarak da yetiştirilebileceği öngörülmektedir. Sonuç itibariyle şeker pancarının hem yazlık hem de kışlık olarak yetiştirilebilmesi mümkün olduğundan dolayı şeker pancarını enerji bitkisi olarak kullanmak için ıslah programları yapılmaktadır.¹⁷⁰

3.8.4.2.2 Türkiye’de Şekerpancarının Başlangıç Hikâyesi Osmanlıda şeker sanayinin gelişmesi için çok çaba sarf edilmiş birçok kişiye şeker fabrikası kurma imtiyazı vermişse de şeker kamışı ve şeker pancarı üretimi için uygun iklim ve toprak özelliklerine sahip olmasına rağmen netice alınamamıştır.

Osmanlı Devleti, tükettiği şekerin tamamını ithal etmek zorunda kalmıştır. I. Dünya Savaşı ve Milli Mücadele zamanında şeker sıkıntısı yaşanmıştır. Şekere olan dış

167 Öztaş, 2015 s:20

168 ISO, 2018e, s:1-3-4

169 NÜD “Türkiye’de Şeker” http://www.nud.org.tr/seker/turkiyede-seker-2/ erişim:10.6.2019

170 Süreyya Gülfem Altunbay, Ayşe Kangal, Songül Gürel, “Şeker Pancarından Biyoetanol Üretimi” Tarla Bitkileri Merkez Araştırma Enstitüsü Dergisi, 2016, 25 (özel sayı-2):334-339 s:337

83 bağımlılığı kaldırmak için şeker kamışı ve şeker pancarı tarımının yaygınlaştırılması kararlaştırılmış ve bu doğrultuda adımlar atılmıştır.

Cumhuriyetin ilk yıllarında devlet sanayiyi teşvik için özel kanunlar çıkarmıştır. İlk çıkardığı özel kanun özel sektörün ilgi gösterdiği şeker sanayiyi alanında olmuştur.¹⁷¹ 5 Nisan 1925 tarihinde “Şeker Fabrikalarına Bahşolunan İmtiyaz ve Muafiyet Kanunu” ile şeker fabrikası kuracak olanlara bazı kolaylıklar sağlanmıştır. Sağlanan kolaylıkların arasında, kurulacak şeker fabrikalarına komşu 5 il hududunu geçmemek şartıyla 25 yıl süreli, fabrika tesis ve işletme imtiyazı verilmiştir. Yetiştirilen pancarlardan on yıl süre ile mahsulât-ı araziye vergisi alınmaması, temettü vergisinin şeker sanayinde çalışan işçilerden on sene süre ile alınmaması gibi çok çeşitli kolaylıklar ve avantajlar verilmiştir.¹⁷²

Türkiye’de, Osmanlı zamanında şeker üretimi ile ilgili çalışmalar yapılmış olsa da endüstriyel anlamda şeker fabrikası teşebbüslerinin gerçekleşebilmesi ancak, Cumhuriyet döneminin ilk yıllarında olabilmiştir. Bu doğrultuda ilk ciddi teşebbüs Uşak'lı Molla Ömeroğlu Nuri Ağa (Şeker) isminde bir çiftçi tarafından başlatılmıştır.¹⁷³

Nuri Şeker, 1923 yılında Uşak Terakki Ziraat T.A.Ş. kurulmuştur. Nuri Şeker’in kurduğu A.Ş.’i 1850 senesinden beri yürürlükte, bulunan ancak ticarette İslami şeriat kuralları geçerli olduğu için, genellikle yabancı sermayeli kuruluşların yararlandığı Kanunname-i Ticaret kanununa tabi olarak kurulmuştur. Fabrikanın temeli 6.11.1925 tarihinde atılmış ve 17.12.1926 tarihinde üretime açılmıştır. Fabrika yapım işini anahtar teslimi Çekoslovak Skoda firmasının mühendis ve ustaları yapmışlardır.

Fabrikanın inşası bittikten sonra 9 Skoda çalışanı kalarak Türk ustalara üretim işini öğretmişlerdir.¹⁷⁴ Türkiye’de şeker kamışı yerine şeker pancarı üretiminin yaygınlaşmasına daha fazla önem verilmesinin sebeplerinden bazıları şeker pancarı tarımının iklim yapısı nedeniyle ülkenin birçok bölgesinde rahatlıkla yetişebilmesi,

171 Doğan Avcıoğlu, “Türkiye’nin Düzeni (Dün, Bugün, Yarın)” Tuncay Arslan, İstanbul, Kırmızı Kedi Yayınevi, 2013 s:265

172 Karayaman, 2012, s:55-56-57-58-60

173 TÜRKŞEKER, .2019a

174 Oktay Güvemli, Mehmet Karayaman, “ Uşak Şeker Fabrikasının Kuruluşu ve Gelişmesi”

Muhasebe ve Finans Tarihi Araştırmaları Dergisi Temmuz 2017 (13) s:9-12

84 melasından ekmek mayası yapılması, şeker fabrikası inşası için makinelerinin imali, ispirto gibi şeker pancarına bağlı pek çok yan sanayinin gelişmesine fırsat vermesinden kaynaklanmıştır. Şeker pancarı tarımı köylünün refah seviyesinin yükselmesine, hayvancılığın gelişmesine, daha fazla işçinin istihdam edilmesine, makine ve gübre kullanımın yaygınlaşmasına, toprağın veriminin ve değerinin artmasına sebebiyet vermektedir.¹⁷⁵ Günümüz Türkiye’sinde şeker pancarından şeker üretimi kamu, kooperatif ve özel statüde olmak üzere toplamda 33 fabrika ile gerçekleşmektedir.¹⁷⁶