Türkiye İle Avrupa Birliği Arasındaki Ekonomik Ve Mali İlişkiler

Türkiye 60’lı yılların başlarında imzalanan Ortaklık Antlaşması ve 1995’te kurulan gümrük birliği ile Avrupa Birliği’yle olan bağını kurmuştur(EC, 2016: 4). Türkiye ile Avrupa Birliği arasındaki ilişkilerin 50 yılı aşkın bir süreye kadar uzandığı göz önünde bulundurulduğunda yaklaşık son 20 yıllık dönemdeki ilişkilerin mihenk taşları; Gümrük Birliği (Aralık 1995), katılım müzakereleri görüşmeleri (Ekim 2005), vize

muafiyeti diyalogu (Aralık 2013) ve ilk Avrupa Birliği – Türkiye Zirvesi (Kasım 2015) olmuştur (EC, 2017).

Son dönemde yaşanan dikkat çekici bir gelişme ise mülteci krizi konusunda Avrupa Birliği’nin Türkiye’ye vereceği 3 milyar avroluk mali destek olmuştur. Türkiye ve Avrupa Birliği enerji, ekonomi ve ticaret konularında yüksek seviyeli diyaloglarla iş birliklerini geliştirmektedir (EC, 2016: 5).

AB çeşitli alanlarda Türkiye’ye destek vermeyi taahhüt etmiştir. Türkiye’ye yapılan mali yardımlar aşağıda yer alan Şekil-4’te yer almaktadır.

Şekil- 4: Türkiye – AB Mali İlişkilerinin Tarihsel Gelişimi

Kaynak: Karluk, 2013b: 245.

Şekil-4’te özetlenen mali yardım dönemlerinden ilki olan 1964-1995 yıllarını kapsayan Gümrük Birliği öncesi dönemde mali yardımlardan mali protokoller aracılığı ile faydalanılmıştır. Bu dönemde 4 mali protokol, 1 ek protokol, 1 özel işbirliği fonu ve 1 idari işbirliği fonu ile Türkiye’ye toplam 1.090 Milyon EPB (31.12.1998’de 1 EPB = 1 Avro olarak tanımlanarak EPB yürürlükten kaldırılmıştır) hibe taahhüt edilmiş bunun 715 milyon EPB’si ödenerek kullanılmıştır. Ayrıca bu dönemde 515 milyon Avro kredi taahhüt edilmiş 290 milyon Avrosu kullanılmıştır. İkinci dönem olan 1996-1999 Gümrük Birliği döneminde idari işbirliği fonu olarak 3 milyon Avro tutarında hibe kullanılmıştır. Yenileştirilmiş Akdeniz Programı (1995-1999)

Mali Yardım Dönemleri

Gümrük Birliği Öncesi (1964-1995) Gümrük Birliği (1996-1999) Adaylık (1999-…..) Katılım Öncesi Dönemi (2000-2006) IPA Öncesi (2007- 2013)

kapsamında taahhüt edilen 376 milyon Avronun 35 milyon Avro tutarındaki proje onaylanmış ve uygulamaya alınmıştır. Ayrıca Akdeniz Ülkelerine kredi sağlanması amacıyla oluşturulan EUROMED kapsamında 1997-1999 dönemi için 205 Avro tutarında kredi açılmıştır. Fakat Yunanistan’ın vetosu kaynak sağlanmasına engel olmuştur. IPA döneminden önceki son dönem olan 1999-2007 döneminde çeşitli başlıklar altında Türkiye’ye mali yardımlar taahhüt edilmiş ve Türkiye de bunların bir kısmını kullanmıştır. Örneğin 2000-2006 döneminde çeşitli başlıklar için Türkiye’ye 1.095 milyon Avrosu hibe 2.520 Avrosu kredi olmak üzere 3.615 milyon Avro taahhüt edilmiştir. 2002-2006 döneminde toplam 164 projeyle Türkiye’nin kullandığı AB mali yardımları ise 1.320 milyon Avrodur (Karluk, 2013b: 250-261).

Katılım Öncesi Yardım Aracının (IPA) 2007-2013 yıllarını kapsayan I. Dönemi Türkiye’nin, AB müktesebatına uyum ve uygulamasına yönelik kapasitesinin geliştirilmesi ile ekonomik ve sosyal uyuma yönelik kapasitesinin oluşturulması, hedefleri çerçevesinde yürütülmüş olmaktadır. Bu doğrultuda Türkiye’ye tahsis edilen toplam 4.7 milyar avroluk AB fonu Tablo-17’de gösterilmiştir. (AB Bakanlığı, 2017)

Tablo- 17: 2007-2013 Dönemi Katılım Öncesi Mali Yardım (IPA)'ın Bileşenlere Göre Dağılımı (Milyon Avro)

Bileşenler 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Toplam

I – Geçiş Dönemi Desteği ve

Kurumsal Yapılanma 256,7 256,1 239,6 217,8 231,2 227,5 238,5 1.667,40

II – Sınır Ötesi İşbirliği 2,1 2,8 3,0 3,1 5,1 2,1 2,2 20,4

III – Bölgesel Kalkınma 167,5 173,8 182,7 238,1 293,4 356,06 366,88 1.778,44 IV – İnsan Kaynaklarının

Geliştirilmesi 50,2 52,9 55,6 63,4 77,6 83,1 91,1 473,9

V – Kırsal Kalkınma 20,7 53,0 85,5 131,3 172,5 187,38 204,18 854,56

Toplam 497,2 538,6 566,4 653,7 779,8 856,14 902,86 4.794,70

Kaynak: AB Bakanlığı, 2017.

Tablo 17’de belirtilen tutarlar beş bileşen kapsamında, ilgili kuruluşlarca kullanılmakta olup fonların yaklaşık 2,5 milyar avroluk kısmı harcanmıştır. Fon kullanımının 2017 yılı sonuna kadar devam edeceği belirtilmiştir.

IPA II ile Avrupa Birliği, 11.7 milyar avroyu 2014-2020 arasını kapsayan dönemde genişleme sürecindeki ülkelere, bölgesel ve sınır ötesi işbirliklerini AB’ye

katılımları konusundaki hazırlıklarını mümkün olduğunca en iyi şekilde tamamlayabilmeleri için tahsis etmiştir. IPA aynı zamanda, ekonomik kalkınma ve büyüme konularında ve mülteci krizi konusunda da destek sağlayacaktır (EC, 2015).

Katılım Öncesi Yardım Aracı (IPA)’nın 2014 – 2020 yıllarını kapsayan ikinci dönemi olan yeni dönemde, Komisyon tarafından fonların daha etkin kullanımına yönelik olarak sektörel bir yaklaşım benimsenmiştir. Bu yaklaşım kapsamında IPA’nın I. döneminde yer alan bileşen bazlı yapı kaldırılarak yeni dönemde finanse edilmesi öngörülen belirli sektörler ile bu sektörler kapsamındaki çalışmaları yürütecek sektör sorumlusu kuruluşlar belirlenmiştir.

Tablo-18’de 2014 – 2020 politika alanları ve sektörlere göre endikatif tahsisat tablosu (milyon avro) gösterilmiştir. Tablo incelendiğinde 7 yıllık toplam tahsisat Türkiye için 4.453,9 milyar avrodur. 2014-2020 döneminde en yüksek tutar Birliğe üyelik için hazırlayıcı reformlara ayrılmıştır.

Tablo- 18: 2014 – 2020 Politika Alanları ve Sektörlere Göre Endikatif Tahsisat Tablosu (Milyon Avro)

Türkiye 2014 2015 2016 2017 Toplam 2018- 2020 Toplam 2014- 2020

a. Birliğe üyelik için hazırlayıcı reformlar 355,1 196,6 240,3 137,2 652,2 1.581,4

Demokrasi ve yönetişim 540,2 416,3 956,5

Hukukun üstünlüğü ve temel haklar 388,9 236,0 624,9

b. Sosyo-ekonomik ve bölgesel kalkınma 155,8 265,8 247,0 261,4 595,3 1.525,3

Çevre ve iklim eylemi 297,1 347,5 644,6

Ulaştırma 386,0 56,8 442,8

Enerji 59,0 34,4 93,5

Rekabet edebilirlik ve yenilikçilik 187,8 156,6 344,4

c. İstihdam, sosyal politikalar, eğitim, cinsiyet eşitliğinin teşviki ve insan

kaynaklarının geliştirilmesi

37,4 62,9 65,9 68,9 199,9 435,0

Eğitim, istihdam ve sosyal politikalar 235,1 199,9 435,0

d. Tarım ve kırsal kalkınma 72,0 100,9 77,0 158,1 504,2 912,2

Tarım ve kırsal kalkınma 408,0 504,2 912,2

TOPLAM 620,4 626,4 630,8 636,4 1.940,0 4.453,9

Türkiye ile Avrupa Birliği Üyesi ülkeler arasındaki ticari ilişkilere bakıldığında ise Avrupa Birliği’nin Türkiye için çok önemli bir ticari partner olduğu gerçeği söz konusu olmaktadır. Tablo-19’da Türkiye’nin son 10 yılda en fazla ihracat yaptığı 20 ülke ve bu ülkelerin toplam ihracattan aldıkları paylar ile AB üyesi 28 ülkeye yapılan ihracatın toplam ihracata oranları gösterilmiştir.

Tablo- 19: Türkiye’nin En Çok İhracat Yaptığı 20 Ülke Sıralaması (%)

2016 2015 2014 2013 2012 2011 2010 2009 2008 2007 1 Almanya 9,8 9,3 9,6 9,0 8,6 10,3 10,1 9,6 9,8 11,2 2 İngiltere 8,2 7,3 6,3 5,8 5,7 6,0 6,4 5,8 6,2 8,0 3 Irak 5,4 5,9 6,9 7,9 7,1 6,2 5,3 5,0 3,0 2,7 4 İtalya 5,3 4,8 4,5 4,4 4,2 5,8 5,7 5,8 5,9 7,0 5 ABD 4,6 4,4 4,0 3,7 3,7 3,4 3,3 3,2 3,3 3,9 6 Fransa 4,2 4,1 4,1 4,2 4,1 5,0 5,3 6,1 5,0 5,6 7 BAE 3,8 3,3 3,0 3,3 5,4 2,7 2,9 2,8 6,0 3,0 8 İspanya 3,5 3,3 3,0 2,9 2,4 2,9 3,1 2,8 3,1 4,3 9 İran 3,5 2,5 2,5 2,8 6,5 2,7 2,7 2,0 1,5 1,3 10 Hollanda 2,5 2,2 2,2 2,3 2,1 2,4 2,2 2,1 2,4 2,8 11 S. Arabistan 2,2 2,4 1,9 2,1 2,4 2,0 1,9 1,7 1,7 1,4 12 İsrail 2,1 1,9 1,9 1,7 1,5 1,8 1,8 1,5 1,5 1,5 13 Mısır 1,9 2,2 2,1 2,1 2,4 2,0 2,0 2,5 1,1 0,8 14 İsviçre 1,9 3,9 2,0 0,7 1,4 1,1 1,8 3,9 2,2 0,9 15 Romanya 1,9 2,0 1,9 1,7 1,6 2,1 2,3 2,2 3,0 3,4 16 Polonya 1,9 1,6 1,5 1,4 1,2 1,3 1,3 1,3 1,2 1,3 17 Belçika 1,8 1,8 1,9 1,7 1,5 1,8 1,7 1,8 1,6 1,6 18 Bulgaristan 1,7 1,2 1,3 1,3 1,1 1,2 1,3 1,4 1,6 1,9 19 Çin 1,6 1,7 1,8 2,4 1,9 1,8 2,0 1,6 1,1 1,0 20 Cezayir 1,2 1,3 1,3 1,3 1,2 1,1 1,3 1,7 1,2 1,1 AB 28 Ülke 48,0 44,5 43,5 41,5 39,0 46,4 46,5 46,2 48,3 56,6 Kaynak: TÜİK, 2017.

Tablo-19’da yer alan 2016 yılı verilerine bakıldığında, en fazla ihracat yapılan 20 ülkeden 10 tanesi Avrupa Birliği üyesi ülkedir. 20 ülke içerisinde ise en fazla ihracatın yapıldığı ülke %9,8’lik oranla Almanya’dır. Tablonun son satırında

gösterildiği üzere Türkiye’nin toplam ihracatının neredeyse yarısı (%48) Avrupa Birliği üyesi 28 ülkeye yapılmıştır. Yıllar itibariyle bakıldığında son 10 yıl içerisinde AB ülkelerine yapılan ihracatın oranı 2012 yılında %39 ile en düşük seviyesine düşmüş iken 2013 yılında bu oran artmaya başlamış ve 2016 yılında da artış trendini sürdürmüştür. Tablo-20’de Türkiye’nin ithalatına ilişkin veriler sunulmuştur.

Tablo- 20: Türkiye’nin En Çok İthalat Yaptığı 20 Ülke Sıralaması (%)

Ülke Pay (%) 2016 2015 2014 2013 2012 2011 2010 2009 2008 2007 1 Çin 12,8 12,0 10,3 9,8 9,0 9,0 9,3 9,0 7,8 7,8 2 Almanya 10,8 10,3 9,2 9,6 9,0 9,5 9,5 10,0 9,3 10,3 3 Rusya 7,6 9,8 10,4 10,0 11,3 9,9 11,6 13,8 15,5 13,8 4 ABD 5,5 5,4 5,3 5,0 6,0 6,7 6,6 6,1 5,9 4,8 5 İtalya 5,1 5,1 5,0 5,1 5,6 5,6 5,5 5,4 5,3 5,7 6 Fransa 3,7 3,7 3,4 3,2 3,6 3,8 4,4 5,0 4,5 4,6 7 Güney Kore 3,2 3,4 3,1 2,4 2,4 2,6 2,6 2,2 2,0 2,6 8 Hindistan 2,9 2,7 2,8 2,5 2,5 2,7 1,8 1,4 1,2 1,4 9 İspanya 2,9 2,7 2,5 2,6 2,5 2,6 2,6 2,7 2,3 2,6 10 İngiltere 2,7 2,7 2,4 2,5 2,4 2,4 2,5 2,5 2,6 3,2 11 İran 2,4 2,9 4,1 4,1 5,1 5,2 4,1 2,4 4,1 3,9 12 Japonya 2,0 1,5 1,3 1,4 1,5 1,8 1,8 2,0 2,0 2,2 13 BAE 1,9 1,0 1,3 2,1 1,5 0,7 0,4 0,5 0,3 0,3 14 Polonya 1,6 1,4 1,3 1,3 1,3 1,5 1,4 1,3 1,0 1,0 15 Belçika 1,6 1,5 1,6 1,5 1,6 1,6 1,7 1,7 1,6 1,7 16 Hollanda 1,5 1,4 1,5 1,3 1,5 1,7 1,7 1,8 1,5 1,6 17 Çek Cum. 1,3 1,1 1,0 1,0 0,8 0,7 0,7 0,7 0,6 0,7 18 Ukrayna 1,3 1,7 1,8 1,8 1,9 2,0 2,1 2,2 3,0 2,7 19 İsviçre 1,3 1,2 2,0 3,8 1,8 2,1 1,7 1,4 2,8 3,1 20 Romanya 1,1 1,3 1,4 1,4 1,4 1,6 1,9 1,6 1,8 1,8 AB 28 Ülke 39,0 38,0 36,7 36,7 37,1 38,0 39,0 40,2 36,9 40,3 Kaynak: TÜİK, 2017.

Tablo-20’de yer alan 2016 yılı verilerine bakıldığında, en fazla ithalat yapılan 20 ülkeden 10 tanesi Avrupa Birliği üyesi ülkedir. 20 ülke içerisinde ise en fazla ithalatın yapıldığı AB üyesi ülke %10,8’lik oranla Almanya’dır. Ancak en fazla

ithalatın yapıldığı ülke ise %12,8’lik oranla Çin’dir. Tablonun son satırında bakıldığında her ne kadar ihracat oranlarından daha düşük olsa da Türkiye’nin toplam ithalatının çok büyük bir oranı (%39) yine Avrupa Birliği üyesi 28 ülkeden yapılmıştır. Tabloda yıllar itibariyle söz konusu olan değişim trendleri incelendiğinde AB 28 üye ülkeden yapılan toplam ithalat oranları inişli çıkışlı bir seyir izlemiştir.

Şekil-5’te ise 1999 - 2016 yılları arasında Türkiye’nin AB üyesi 28 ülke ile olan ticaret dengesine ilişkin tablo verilmiştir.

Şekil- 5: Türkiye – AB Üyesi 28 Ülke Ticaret Dengesi 1999-2016 (Milyon Avro)

Kaynak: Eurostat, 2017.

Şekil-5’e göre, Türkiye 1999 yılından itibaren AB üyesi 28 ülke ile yaptığı ithalat/ihracat dengesinde devamlı olarak açık vermiştir. Ancak açık tutarı yıllar itibari ile inişli çıkışlı bir seyir göstermiştir.

İKİNCİ BÖLÜM: MERKEZ BANKACILIĞI, AVRUPA MERKEZ BANKASI, AVRO SONRASI GLOBAL VE MAKROEKONOMİK GELİŞMELER

Para politikası, bir ülkede hükümetlerce, merkez bankasınca ya da diğer para otoritelerince hedeflenen iktisat politikaları kapsamında para arzının belirlenmesine yönelik olarak uygulanan politikalardır. Para politikaları para arzını artırmaya yönelik uygulanan genişletici veya para arzını azaltmaya yönelik olarak uygulanan daraltıcı politikalar olmak üzere iki başlıkta incelenebilir. Genel itibariyle para politikalarını merkez bankaları yürütmektedir. Bu nedenle merkez bankaları; banknot ihraç eden, hükümetin para ve kredi politikasını yürüten ve devletin iktisadi ve mali danışmanlığını yapan bağımsız kurumlardır (Çoban, 2018: 378).

Para politikalarının hükümet yetkileri bakımından dünya çapında finansal piyasalarda en önemli oyuncusu merkez bankalarıdır. Merkez bankalarının politikaları; faiz oranlarını, kredi miktarlarını ve para arzını etkilemekte olup bu doğrudan etkiler sadece finansal piyasalarda değil toplam üretim ve enflasyon üzerinde de kendisini göstermektedir (Mishkin and Eakins, 2000: 181).

Çalışmanın bu bölümünde, merkez bankalarının gelişimi, fonksiyonları ve bağımsızlıkları; Eurosistem, Avrupa Merkez Bankaları Sistemi, Avrupa Merkez Bankası; avronun resmi para birimi olarak kullanılmaya başladığı yıl olan 1999’dan 2016 yılına kadarki dönemde Avrupa’da, Türkiye’de ve dünyada yaşanan ekonomik gelişmeler konularına yer verilecektir.