Türkiye’de Döviz Müdahaleleri

Türkiye’de döviz müdahalelerinin gerçekleşmesi konusunda karar yetkisi TCMB’ye aittir. Döviz müdahaleleri TCMB bünyesindeki Döviz ve Efektif Piyasaları Müdürlüğü tarafından yapılmaktadır. Müdahale işlemlerinde aracı banka kullanılmamaktadır. Döviz müdahaleleri, TCMB’nin doğrudan bankaların döviz masalarıyla görüşmesi ile gerçekleşmekte ve bu işlemlerde olabildiğince çok sayıda bankaya ulaşılarak söz konusu müdahalenin etkinliği arttırmaya çalışılmaktadır. Bunun yanı sıra, dalgalı döviz kuru rejimine uygun şekilde, döviz kurunun dengesini bozmayarak piyasada likidite sağlanması için veya döviz rezervi ihtiyacının karşılanması için TCMB tarafından döviz ihaleleri düzenlenmektedir. Bu müdahalelerde çoklu fiyat sistemi uygulanmaktadır.

Türkiye’de 24 Ocak 1980’de alınan kararlardan sonra serbest kur rejimine geçilmesi ile birlikte döviz müdahaleleri artmıştır. Bu dönemde uygulanan döviz kuru sisteminde, ekonomi ile iç ve dış koşulların birbirine uyumlu olması, ihracatta büyüme sağlanması ve TL değerinin dışa açılmayı arttıracak bir seviyeye gelmesi amaçlanmıştır. Bu bağlamda, ithalatta yerli piyasa ile yabancı malların rekabet gücünün korunduğu, ihracatta ise rekabetin ve kârlılığın arttığı bir ortam yaratacak şekilde döviz kurlarının belirlenmesi hedeflenmiştir (Acar, 1988: 29).

1989’da sermaye hareketlerine serbestleşme tanınması ile yabancı sermaye girişlerinde artış meydana gelmiş ve 1991 yılında yaşanan körfez krizi sonucundaki net sermaye çıkışı döviz kurlarının dalgalanmasına neden olmuştur. 1989-1994 yılları arasında döviz kurunun belirlenmesi ile ilgili bir yöntem değişikliğine gidilmemiştir. TCMB bu dönemde, resmi kur ile serbest piyasa kurları arasında oluşan farkı kapatmak ve döviz kurlarının istikrarını sağlamak amacıyla döviz müdahalelerinde bulunmuştur. 1994 yılında uygulanmaya başlanan istikrar programı ise kur politikasının, enflasyonu düşürme amacıyla nominal çıpa görevi almasına karar verilmiştir.

1995 yılında IMF ile imzalanan stand-by anlaşması gereği, 1 ABD Doları ve 1.5 Alman Markı olarak tanımlanan kur sepetinin aylık değerinin, öngörülmüş olan aylık enflasyon oranları kadar arttırılmasına karar verilmiştir. 1994 yılında döviz krizi yaşanmasının ardından krizin meydana gelmesinde döviz kuru sisteminin etkisinin olduğu görüşleri ortaya çıkmıştır. Bu nedenle döviz kurlarının daha uygun şekilde belirlenmesi

80

amacıyla IMF’nin önerileri dikkate alınarak; önceden belirlenen, alt ve üst limitlerde dalgalanmaya bırakılan aylık kur sisteminin uygulanması amaçlanmıştır.

1999 yılında ekonomik daralmalar nedeniyle IMF ile anlaşma imzalanmış ve aylık kur sistemine geçişin sağlanması için çalışmalara başlanmıştır. Enflasyonun düşürülmesindeki en önemli aracın döviz kuru politikası olduğu savunulmuş ve bu doğrultuda hareket edilmeye başlanmıştır. 2001 Şubat ayında döviz kuruna dayanan istikrar programının çöküşünün ardından yeni bir istikrar programının uygulanmasına karar verilmiştir. Yeni programa göre, dalgalı kur sistemi uygulanacak ve döviz kurları piyasadaki arz ve talebe göre belirlenecekti. Bu sistemde kur riski ile karşılaşılabileceği için bu riskin en doğru şekilde yönetilebilmesi amacıyla vadeli işlem piyaslarının aktif hale gelmesi amaçlanmıştır. 2001 yılı itibari ile dalgalı kur sistemi uygulanmaya başlanmış ve döviz kurları döviz piyasasındaki arz ve talebe göre belirlenmiştir. TCMB, kurlarda aşırı oynaklık görüldüğünde veya oynaklık ihtimali olduğunda döviz müdahaleleri gerçekleştirebileceğini duyurmuştur.36 _{Bunun yanı sıra, Türkiye gibi gelişmekte olan}

ülkelerde döviz rezervinin güçlü olmasının olası iç ve dış şoklara önemli bir katkı sağlayacağı belirtilmiş ve döviz arzının döviz talebinden yüksek olduğu dönemlerde rezerv biriktirme amacıyla döviz alış ihalelerinin gerçekleştirileceği belirtilmiştir. TCMB, döviz piyasasının arz ve talep koşullarının fazla etkilenmemesine dikkat ederek, belirli kurlar çerçevesinde ve şeffaf ihaleler ile döviz alımlarını gerçekleştirmeye başlamıştır. İhaleler önceden açıklanmış olan belirli bir programa göre düzenlemektedir. Ancak, önemli bir gelişme olduğu zaman ihale programında değişiklik yapılabilmektedir.37 _{TCMB’nin amacı}

rezerv miktarını güçlendirerek, Türkiye’nin risk priminin azalmasını, uygulanan para ve kur politikalarında etkinliğin artmasını sağlamaktır.38

TCMB, uygulanan para programlarına göre birçok dönemde döviz müdahalelerinde bulunmuştur. Ancak serbest dalgalanma sistemine geçilen 21 Şubat 2001 tarihinden öncesine ait gerçekleştirilen müdahaleler ile ilgili veriler yayınlanmamıştır. 2001 Şubat ayından itibaren döviz piyasalarında gerçekleştirilmiş olan ihaleler ve doğrudan müdahaleler hakkındaki bilgiler TCMB’nın internet sitesinde duyurulmaya başlanmıştır. TCMB, müdahale işlemlerine başladığı zaman müdahalenin gerçekleştiğini kendi internet

36 _{TCMB, 2006a. Yetmiş Dördüncü Hesap Yılı Hakkında Banka Meclisince Hazırlanan Faaliyet Raporu Bilanço, Kâr} Ve Zarar Hesabı. Yıllık Rapor 2005. s.77. Erişim Tarihi: 13.06.2016. <http://www.tcmb.gov.tr.>

37 _{TCMB, 2011. 2012 Yılında Para ve Kur Politikası. 27 Aralık 2011. s.11. Erişim Tarihi: 13.06.2016.}

<http://www.tcmb.gov.tr.>

81

sitesi ve Reuters aracılığı ile duyurmakta, müdahale ve ihale miktarları hakkındaki bilgileri ise bir sonraki ay yapılacak olan döviz ihalelerine ilişkin duyurular ile birlikte topluca yayınlamaktadır (Ağcaer, 2003: 9).

Tablo 5. Dalgalı Kur Rejimi Çerçevesinde TCMB Tarafından Gerçekleştirilen Döviz Müdahaleleri (Milyon ABD Doları)39

TARİH ALIM TUTARI SATIM TUTARI

11.07.2002 3 02.12.2002 16 24.12.2002 9 12.05.2003 62 21.05.2003 517 09.06.2003 566 18.07.2003 938 10.09.2003 704 25.09.2003 1442 16.02.2004 1283 11.05.2004 9 27.01.2005 1347 09.03.2005 2361 03.06.2005 2056 22.07.2005 2366 04.10.2005 3271 18.11.2005 3164 15.02.2006 5441 13.06.2006 494 23.06.2006 763 26.06.2006 848 18.10.2011 525 30.12.2011 1865 02.01.2012 525 03.01.2012 326 04.01.2012 155 23.01.2014 3151

Kaynak: TCMB. Erişim Tarihi: 14.06.2016. <http://www.tcmb.gov.tr>

2002 Temmuz ayından 2016 yılı sonuna kadar TCMB tarafından gerçekleştirilen döviz müdahalelerinin döviz alım ve satım tutarları Tablo 5’te gösterilmiştir. Bu süre içerisinde 15 alım, 12 satım müdahalesinde bulunan TCMB, 23 Ocak 2014’ten sonra döviz müdahalesinde bulunmamıştır. Tablo 5’te görüldüğü üzere, 2006 yılının başlarına kadar TCMB çoğunlukla döviz alım müdahalesinde bulunmuştur. 2006 yılının ortalarından itibaren ise, TCMB tarafından gerçekleştirilen döviz müdahaleleri hep satım yönünde olmuştur.

39 _{TCMB tarafından yapılan doğrudan döviz müdahaleleri aynı gün kamuoyuna duyurulmakta ve söz konusu tutarlar}

82

TCMB’nin döviz müdahaleleri dışında alım ve satım yaptığı döviz tutarları Tablo 6’da gösterilmiştir. 2002 yılından itibaren ihracat reeskont kredilerinin TCMB rezervlerine katkısı 52,3 milyar ABD doları olmuştur. Söz konusu dönemde, TCMB tarafından ihaleler ve müdahaleler yoluyla piyasadan net olarak 29,1 milyar ABD doları alınmış, enerji ithalatçısı kamu iktisadi teşebbüslerine ise toplam 11,2 milyar ABD doları satılmıştır.40 Tablo 6. TCMB Tarafından Müdahale Dışında Alım ve Satımı Yapılan Döviz Miktarları (Milyon ABD Doları)41

YIL ALIM İHALELERİ SATIM İHALELERİ ENERJİ İTHALATÇISI KAMU İKTİSADİ TEŞEBBÜSLERİNE DÖVİZ SATIŞLARI İHRACAT REESKONT KREDİLERİ 2002 795 0 25 2003 5,652 0 34 2004 4,104 0 27 2005 7,442 0 25 2006 4,296 1,000 4 2007 9,906 0 2 2008 7,584 100 5 2009 4,314 900 1,040 2010 14,865 0 1,104 2011 6,450 11,210 1,920 2012 0 1,450 8,295 2013 0 17,610 12,664 2014 0 10,439 1,321 12,999 2015 0 10,986 9,841 14,125 TOPLAM 65,408 53,135 11,162 52,269

Kaynak: TCMB. Erişim Tarihi: 28.07.2016. < http://www.tcmb.gov.tr.>

TCMB, uygulanacak kur politikasını para politikası hedeflerine göre belirlemekte ve para politikalarının uygulamalarında değişiklik meydana geldiğinde kur politikasında da değişiklik yapabilmektedir. TCMB, 2001 yılı Şubat ayından itibaren, fiyat istikrarını sağlamak amacı ile temel para politikası aracı olan kısa vadeli faizlerin enflasyon hedefine ulaşmak için enflasyon hedeflemesi rejimini devam ettirmektedir. TCMB, uygulanan dalgalı kur rejimine uygun olarak döviz alım veya satım işlemlerini kurların düzeyini veya yönünü belirleme amaçlı değil, kurdaki aşırı dalgalanmaları önlemek amacıyla müdahale etmektedir. TCMB (2015), 2016 yılı Para ve Kur Politikası açıklamasında, piyasa derinliğinin kaybolmasına bağlı olarak spekülatif davranışlardan dolayı kurlarda

40 _{TCMB, 2015a. 2016 yılı Para ve Kur Politikası. 9 Aralık 2015. Erişim Tarihi: 28.07.2016.}

<http://www.tcmb.gov.tr.>

83

istenmeyen fiyat oluşumlarının görülmesi ve aşırı oynaklık meydana gelmesi halinde piyasaya doğrudan veya esnek ihaleler yoluyla müdahale edilebileceğini belirtmiştir.

84

BÖLÜM 3. DÖVİZ MÜDAHALELERİNİN KURLAR ÜZERİNDEKİ ETKİLERİNİ